مدل استراتژیک
سازمان تأمین اجتماعی برای ارتقاء توان مراکز بهداشتی درمانی در مقابله با زلزله و
بحرانهای طبیعی
نویسنده: محمد امین اسکندری
کمیته مدیریت بحران سازمان تأمین اجتماعی
سال ارایه 2007
چکیده:
اگر پنج خطر
کشور را تهدید نماید، یکی از آنها زلزله ی تهران است (سردار صفوی 1385). زلزله 6/7
ریشتری 2001 در السالوادور منجر به تخریب
1/39 % از ظرفیت بیمارستانی گردید(who). مراکز بهداشتی
و درمانی جزو مراکز پراهمیتی هستند که پس از بحرانها علیرغم مواجهه با خسارات
مستقیم و غیرمستقیم باید توانایی پاسخگویی به حجم افزایش یافته ی نیازها را داشته
باشند. لذا توانمندسازی این مراکز در سه سطح مختلف مدنظر است 1- بقاء جانی 2- بقاء
سرمایه ای 3- بقاء عملکردی (بالاترین سطح).
سازمان تأمین اجتماعی به عنوان یکی از متولیان
درمان اقدام به تهیه ی مشی استراتژیک توسعه ی پایدار در امر مقابله با زلزله نمود.
در این راه ابتدا با فراخوانهای سراسری، نظرخواهی از کمیته های بحران موجود در
مراکز، همکاری مدیران مجرب در بحران و کارشناسان امر بحران اقدام به ارزیابی و
لیست نمودن تهدیدها، آسیب پذیریها و منابع خود در دو بعد سازه ای و غیرسازه ای در
مقیاس کلی نموده و در مناطق حساس مطالعات تخصصی تر و محلی درحال انجام است. درمرحله
بعد راهکارهای مدیریت ریسک با تأکید بر کاهش خسارات غیرسازه ای و آمادگی (برنامه
ریزی، مهارت کارکنان،تهیه ی منابع) تهیه گردید.استفاده از طرحهای پایلوت و سیستم
پایش در تمامی مراحل بازخوردهای ارزشمندی را در پی داشت.نتایج ارزیابی آسیب پذیری
در بسیاری از مراکز بخصوص شهر تهران نشانگر وضعیتی پایینتر از سطح بقاء جانی بود.
از دهه 90
میلادی گرایش جدید مقابله با بحرانهای طبیعی تمرکز به استراتژیهای کاهش خسارات و
آمادگی می باشد (unesco).لذا سازمان در
برنامه میان مدت از رسیدن به سطح بقاء جانی شروع و سطح بقاء سرمایه ای را هدفگذاری
نمود.بعد از انجام نیاز سنجی در فاز اول، آموزش مدیران در تهران و سراسر کشور جهت
تشریح و اجرایی نمودن راهکارهای تهیه شده، انجام گردید که نتایج مثبت آن بعد از
زلزله بم و زرند در بیمارستانهای سازمان با محک تجربه به خوبی آشکار شد.در موج دوم
آموزشهای کارگاهی برای کارمندان در تمام سطوح درنظر گرفته و درحال اجرا می باشد. در
کنار آموزشها و اجرایی نمودن راهکارهای کاهش خسارات غیرسازه ای، نهادینه کردن HEICS ،تهیه ی چک لیستهای عملیاتی، ارزیابی
ها، پایش و کنترل مدنظر قرار گرفت.
سازمان امیدوار است با تقویت عناصر و زیر
سیستمهای خود تبدیل به یک سیستم پویای مدیریت بجران شده و بتواند به عنوان یک زیر
سیستم برای سیستم فرادست خود یعنی مدیریت بحران کشور بازویی توانمند بوده و
تجربیات خود را در اختیار دیگر سیستمهای همسو قرار دهد.
کلمات کلیدی:
1-مدیریت
بحران 2-مراکز بهداشتی درمانی 3-سازمان تأمین اجتماعی 4-برنامه استراتژیک 5-مدیریت ریسک
مقدمه:
کشور
ایران همواره با وقوع سوانح طبیعی روبرو بوده و می باشد. در قرن گذشته علیرغم
اینکه تعداد ایرانیانی که در اثر خشکسالی دچار آسیب شدند بسیار بیشتر از تعدادی
است که بواسطه ی کلیه سوانح دیگر آسیب دیده اند، اما تعداد فوت شدگان متأثر از
زلزله نزدیک به 19 برابر بیش از کلیه ی فوت شدگانی است که در اثر دیگر سوانح طبیعی
جان خود را از دست داده اند. (نمودار1) ، این مسأله از مهمترین دلایل توجه و اهمیت
دادن بسیار به زلزله، در سیستمهای مدیریت
بحران کشور می باشد.
SHAPE
\* MERGEFORMAT
Iran:
Impact of the Natural Disaster
|
(1909-2004)
Source:
EM-DAT: The OFDA/CRED
International Disaster Database, http://www.em-dat.net/ -
Université catholique de
Louvain - Brussels - Belgium
نمودار شماره 1
سوانح
طبیعی به طور مستقیم و غیرمستقیم باعث وارد آمدن خسارت به سیستمهای بهداشتی
درمانی شده در نتیجه باعث کاهش شدید
کارایی آنها در مقابل نیازهای افزایش یافته ی جامعه ی آسیب دیده می گردد.(تصویر 1)
1- خسارات
مستقیم
الف: وارد آمدن آسیب
به سازه ی مراکز بهداشتی درمانی و آنچه درون آن قرار دارد ( تجهیزات، تأسیسات،
انسانها) و در نتیجه بروز سطحی از اختلال در عملکرد آن مراکز.
ب: آسیب به
زیرساختهای شهری که باعث قطع دسترسی بیمارستان به خدمات و نیازهای اساسی خود نظیر
تهیه کپسولهای اکسیژن می گردد.
2- خسارات
غیرمستقیم
الف: هجوم تعداد
بسیار زیادی مجروح و مصدوم به مراکز بهداشتی درمانی به میزان بسیار بالاتر از
ظرفیتشان.
ب: کوچ جمعی مردم
آسیب دیده به شهرهای دیگر به خصوص شهرهای همجوار که باعث افزایش تراکم مراجعه
کنندگان به مراکز بهداشتی درمانی آنجا می گردد.
پ: افزایش احتمال
شیوع بیماریها به خصوص بیماریهای همه گیر.
ت: کمبود مواد
غذایی که می تواند باعث بروز سوء تغذیه و افزایش احتمال ابتلا به انواع بیماریها
گردد.
زلزله 1/8 ریشتری
مکزیکوسیتی 1985 باعث تخریب کلی در 5
بیمارستان و آسیب شدید به 22 بیمارستان دیگر شد و حداقل 11 بیمارستان را مجبور به
تخلیه اضطراری گردانید و تعداد 5829 تخت بیمارستانی از سیستم خارج شد، خسارت
مستقیم 640 میلیون دلار برآورد گردید. فقط در بیمارستان جوآرز 561 نفر شامل؛
بیمار، نوزاد، ملاقات کننده، پزشک، پرستار، و پرسنل اداری کشته شدند(تصویر 2).
متن:
اکثر
مواقع پس از وقوع یک سانحه ی بزرگ طبیعی به خصوص در کشورهای درحال توسعه،
بیمارستانها دچار اختلال موقت یا دائمی شده و کارایی خود را تا حد زیادی از دست می
دهند.
برخی
مواقع ممکن است ساختمان پس از وقوع بحران تخریب نگردد اما در اثر آسیب رسیدن به
عناصر غیرسازه ای دچار اختلال عملکردی شود(تصاویر شماره 3). به عنوان مثال در پی
زلزلل 1995 کوبه اکثر بیمارستانها در اثر اتفاقات زیر خسارات بسیاری دیدند:
-
سقوط قفسه ها
-
حرکت وسایل چرخداری که چرخ آنها قفل نشده
بود
-
سقوط وسایل اداری، پزشکی و آزمایشگاهی که
به درستی فیکس نشده بودند
-
حرکت اجسام بسیار سنگین مانند دستگاههای
رادیولوژی و MRI که تا حدود یک متر حرکت نمودند
-
اجسام آویزان به سقف مانند آنژیوگراف که
از محل نصبشان جدا شده و سقوط نمودند
تصاویر شماره 3 .
آسیب به عناصر غیر سازه ای در اثر زلزله
|
|
مسلماً انتظار
نمی رود که در طول یک سانحه بزرگ یا بلافاصله پس از وقوع آن کلیه ی بیمارستانها
سالم و در اوج کارایی خود باقی بمانند اما این انتظار منطقی است که بتوانند در مدت
زمان کوتاه و با هزینه ی معقول کارایی خود را بازیافته و به فعالیت ادامه دهند.
تجربه کشورهای عضوPAHO نشان داده است که حتی
کشورهای کم درآمد هم می توانند با کاهش آسیب پذیری (نمودار2-2) و افزایش سطح
آمادگی (نمودار 3-2) پایداری مراکز بهداشتی درمانی خود را در برابر زلزله ، گردباد
و دیگر حوادث طبیعی افزایش داده و خدمات رسانی به مردم خود را تضمین نمایند.
نمودار 2-3 افزایش آستانه یحران با افزایش سطح آمادگی
|
|
نمودار 2-2 افزایش
آستانه یحران با اجرای کاهش خسارات
سازمان تأمین
اجتماعی به عنوان یکی از متولیان درمان، جهت توسعه ی پایدار در امر مقابله با
بحرانهای طبیعی به خصوص زلزله اقدامات گسترده ای را در سطوح مختلف سازمانی در
دستور کار دارد.کمیته های مدیریت بحران و
امداد و نجات استان تهران و اداره کل درمان سازمان تأمین اجتماعی نیز در این راه
اقدام به تهیه ی مدلی استراتژیک و کاربردی نمودند(تصویر شماره 4).
پس از
تشکیل هسته ی اولیه کمیته با عضویت کارشناسان مدیریت امدادسوانح و مدیریت امدادونجات
و سرپرستی مدیران مجرب سازمان در امور مدیریت بحران با تشکیل مستمر نشستهای هفتگی
و مطالعه گسترده، اقدام به ارزیابی و لیست نمودن 1-تهدیدها 2-آسیب پذیری ها
3-منابع و امکانات مراکز، در دو بعد سازه ای و غیر سازه ای نمودیم.
تصویر شماره4
برای
مقاومت و پایداری قابل قبول مراکز سه سطح
درنظرگرفته شد:
1- سطح
بقای جانی LIFE SUPPURT (LS)
پایینترین
سطح قابل قبول مقاومت برای مراکز بهداشتی درمانی است. در این سطح خسارات جانی برای
بیماران، ملاقات کنندگان و پرسنل وجود ندارد اما آسیبهای اساسی به عناصر سازه ای و
غیرسازه ای وارد می شود لذا ممکن است پس از بحران نیازمند به تعمیرات اساسی و
پرهزینه باشیم.
2- سطح
بقای سرمایه ای INVESTMENT PROTECTION
(IP)
این سطح
بالاتر و در برگیرنده سطح LS می باشد، هدف پیشگیری از
هرگونه خسارتی است که ترمیم آن مشکل یا هزینه بر باشد.برای رسیدن به این هدف عناصر
سازه ای و غیرسازه ای باید به طور یکسان محافظت شوند، رسیدن به این سطح گامی است
برای رسیدن به سطح سوم.
3- سطح
بقای عملکردی FUNCTIONAL PROTECTION
(FP)
بالاترین
سطح مقاومت مراکز است، در این سطح در طول سانحه و بلافاصله پس از وقوع، مرکز باید
قادر به ادامه فعالیت باشد. پایداری و مقاومت عناصر سازه ای باید تقریباً در حد
قبل از سانحه باقی بماند، هرگونه آسیبی در صورت بروز باید در حداقل ممکن بوده و
برای ادامه فعالیت نیازی به تعمیرات نباشد. عناصر غیرسازه ای نیز باید بتوانند
عملکرد خود را بدون وقفه و اختلال ادامه دهند، این سطح خود در برگیرنده دو سطح
قبلی نیز می باشد.
نتایج
ارزیابی خطر، بنا به دلایلی نظیر:
1-متوسط
سن سازه، در بسیاری از مراکز بالای 30 سال
است.
2-مکان
یابی برخی مناطق از ابتدا مناسب نبوده و در مناطق نامناسب توپوگرافیک و زمین
شناختی واقع گردیده اند.
3-مناسب
نبودن وضعیت و چیدمان بسیاری از عناصر غیرسازه ای در مراکز.
در بسیاری
از مراکز به خصوص در شهر تهران پایینتر از سطح بقای جانی (LS) برآورد گردید.(تصاویر شماره5)
تصاویر شماره5 آسیب پذیری غیرسازه ای مراکز
لذا با
توجه به نتایج فوق گروه در برنامه میان مدت خود مناسبترین هدف را رسیدن به سطح
بقای سرمایه ای در مظر گرفت که پیش نیاز آن رسیدن به سطح بقای جانی در تمام مراکز
می باشد. با توجه به اینکه درصد زیادی از آسیب پذیری مراکز، مربوط به عناصر
غیرسازه ای برآورد شد و با درنظر گرفتن
این امر که از دهه 90 میلادی ، یونسکو گرایش اصلی خود را در مقابله با بحرانهای
طبیعی، تمرکز بر استراتژی کاهش خسارات و آمادگی نهاده است، ما نیز در این راه تمرکز
اصلی خود را بر آموزش و کاهش خسارات قرار دادیم.
1- آموزش:
همزمان با
انجام مراحل مطالعه و ارزیابی ها، پس از انجام نیازسنجی، اقدام به تهیه ی پکیج های
آموزشی استاندارد شده ی زیر نمودیم:
1-مبانی
مدیریت بحران با تأکید بر ICS و HEICS
2-آموزش تریاژ
3-آشنایی
با زلزله و دیگر بحرانهای طبیعی
4-آموزش
روشهای کاهش خسارات بیمارستانی با تأکید بر زلزله
در فاز
اول آموزش، آموزش مدیران در تهران و سراسر کشور جهت آشنایی با اصول مدیریت بحران
بخصوصHEICS و تریاژ و راهکارهای
اجرایی نمودن آنها در مراکز مربوطه اشان ، انجام گرفت که بازخورد مناسبی در پی
داشت به خصوص عملکرد بسیار مثبت بیمارستان زرند در مدیریت بحران و تریاژ مصدومین
زلزله ی زرند که مورد قدردانی بسیار مسئولین نیز قرارگرفت.
در فاز
دوم آموزش ، آموزش تمامی کارکنان سازمان مد نظر قرار گرفت که تا کنون بیش از 3000 نفر
از کارکنان سطوح مختلف سازمان به خصوص در استان تهران دوره های آموزشی فوق الذکر
را به طور کامل سپری نموده اند، این فاز همچنان در مرحله ی اجرا می باشد.
2- کاهش
خسارات غیرسازه ای( جدول شماره1)
در این
مرحله دستورالعملی کاربردی برای اجرای اصول کاهش خسارات غیرسازه ای در برابر
زلزله تهیه شد که بر موارد زیر تأکید
فراوان دارد:
الف- جلوگیری
از حرکت اجسام چرخدار بواسطه قفل کردن چرخهای آن( تصویر6)
تصویرشماره 6
ب-
پیشگیری از سقوط اجسام از ارتفاع بواسطه حذف موارد اضافی و فیکس کردن مناسب بقیه موردها (تصاویر 7)
تصاویر شماره 7
پ-
جلوگیری از شکسته شدن شیشه ها بواسطه استفاده از چسب نواری و شیشه مات کن.
ت-
جلوگیری از انفجار و رها شدن مواد سمی بواسطه جداسازی، استفاده از ظروف مناسب و
نشکن و فیکس کردن مناسب آنها ( تصاویر 8)
تصاویر شماره 8
ث-
جلوگیری از مسدود شدن راههای اضطراری بواسطه رعایت موارد چهارگانه فوق و همچنین به
کار بردن تابلوهای راهنما و دیگر موارد ایمنی.
جدول شماره1 تقسیم بندی انواع عناصر غیر
سازه ای
نتیجه
گیری:
کمیته مدیریت
بحران و امداد و نجات سازمان تأمین اجتماعی امیدوار است تا با شناخت و برنامه ریزی
دقیق و برداشتن گامهای حساب شده و رعایت اصول پایش و کنترل در تمامی مراحل فوق
الذکر روز به روز به سمت توسعه ی پایدار حرکت نموده و با نهادینه کردن اصول مدیریت
بحران در کلیه سطوح و زیر مجموعه های خود ، به سیستمی پویا، فعال و پیشرو تبدیل
گشته ،بتواند با برقراری ارتباطهای دوجانبه و چند جانبه با دیگر سیستمهای همسو ،
بازویی توانمند، فعال و کارآمد برای سیستم فرادست و ملی یعنی مدیریت بحران کشور
گردد.
پیشنهادات:
تقویت
ساختار مراکز بهداشتی درمانی نه تنها برای مواقع بحران سودمند است بلکه می تواند
نتایج چشمگیری در بهبود فعالیتهای روزمره ی آنها نیز داشته باشد. اما متأسفانه
هزینه ی بالای اینگونه عملیاتها مانعی است بزرگ برای رسیدن به مقصود.لذا پیشنهاد
می نماییم تا با مطالعه و ارائه ی راهکارهای نوین، علمی، کم هزینه و مؤثر راه را
برای رسیدن به اهداف فوق هموارتر نماییم.
سپاس و
قدردانی:
در پایان پس
از حمد خدای ، سپاسگذارم از تمامی مسئولین گرامی سازمان تأمین اجتماعی که راه را
برای فعالیتهای گروه هموار نمودند و از تمامی اساتید ارجمندم در ستاد و کمیته های
مدیریت بحران سازمان به خصوص جناب آقای دکتر محسن پازوکی، سرکار خانم میرمحمدحسینی
و جناب آقای مرتضی دادخواه
و سپاس
ویژه خدمت استاد ارجمندم آقای دکتر علیرضا فلاحی.
منابع:
1-Manitoba Health Disaster Management . 2002. DISASTER
MANAGEMENT MODEL FOR THE HEALTH SECTOR: Guideline for Program Development.
Government of Manitoba
2- Jörn Birkmann & Ben Wisner. 2006. Measuring the
Un-Measurable :The Challenge of Vulnerability. UNU Institute for
Environment and Human Security (UNU-EHS). Bornheim,
Germany
3-Pan American Health Organization/who . 2003. Principles
of Disaster Mitigation in Health Facilities . Washington, D.C.
: PAHO, ©2000.
4-
Pan American Health Organization /who. 2003 .Protecting New Health Facilities
from Natural Disasters: Guidelines for the Promotion of Disaster
Mitigation. Washington,
D.C
5- UK Natural Hazard Working Group
.2006 .Natural
disaster reduction : UNESCO’s contribution.london, uk
6- WISCONSIN
HOSPITAL EMERGENCY
PREPAREDNESS PLAN: Version No. 3.2003. Wisconsin,
USA
7-
Dr. El Bashier Sallam .2006. Emergency Preparedness &
Response :WHO Experience in Bam & Zarand . Ninth Seminar on Natural
Disasters: Preparedness, Response, Recovery and Mitigation, Tehran UMS
صلاح الدین خسروی