مدیریت ریسک زلزله
مدیریت ریسک زلزله عباس قلندرزاده – قرارگاه خاتم الانبیا(ص)( موسسه مهندسین مشاور ساحل) و عضو هیات علمی دانشگاه تهران هادی بهادری، بابک کامرانی مقدم – قرارگاه خاتم الانبیا(ص)( موسسه مهندسین مشاور ساحل) و موسسه تحلیلگران تهران (تدسای) مقدمه زلزله براي کشور ما يک تهديد محسوب مي‌شود و ريسکي را براي کشور به همراه دارد. براي تعيين چگونگي برخورد با اين پديده، بايد برنامه مشخصي طراحي شود. براي کاهش ريسک زلزله، نياز به استفاده از دانشها، روشها و اطلاعات بخشهاي مختلف مانند زمين‌شناسي، مهندسي، برنامه‌ريزي پاسخ سريع به بحران، بيمه و اقتصاد داريم. کاهش ريسک زلزله در چهار مرحله ارزيابي ريسک لرزه‌اي، تعيين گزينه‌هاي مختلف پيشگيري، تصميم‌گيري در مورد آنچه که بايد انجام داد و اجراي اين تصميم انجام مي‌گيرد. 1- تعيين ريسک زلزله اولين گام در تعيين ريسک زلزله، تفکيک زنجيره بروز خسارت به اجزاي آن است. پروسه بروز خسارت با وقوع زلزله آغاز مي‌گردد. خطراتي همچون گسلش، لرزش و روانگرايي در زمين منجر به صدمه ديدن ساختمانها، شريانهاي حياتي، زيرساختها و ساير المانهاي آسيب‌پذير مي‌گردد. خطرات اوليه ممکن است منجر به بروز خطرات ثانويه‌اي همچون آتش‌سوزي، آزاد شدن مواد خطرناک و وقوع سيلاب گردد. خرابي‌هاي توليد‌شده از خطرات اوليه و ثانويه منجر به خسارات اوليه مي‌گردد. اين خسارات به صورت خسارات جاني، مالي و عملکردي هستند. خسارات ثانويه همانند اختلال در تجارت و يا از دست رفتن بازار و اعتبار به دنبال خسارات اوليه رخ مي‌دهند. وقوع زلزله خطرات اوليه: گسلش، لرزش زمين، زمين‌لغزش، سونامي صدمات اوليه: اجزاي سازه‌اي و غير‌سازه‌اي ساختمانها خطرات ثانويه: آتش‌سوزي، مواد خطرناک، سيلاب خسارات ثانويه: اختلال در تجارت و يا ازدست رفتن بازار واعتبار خسارات اوليه: تلفات انساني، مجروحان، هزينه‌هاي تعمير، خسارات عملکردي خطر صدمه يا آسيب‌پذيري خسارت يا ريسک نمودار 1 زنجيره بروز خسارات لرزه‌اي را نشان مي‌دهد. منبع خطر و مدلهاي کاهندگي براي زلزله خطر صدمات سازه، محتوا و مدلسازي آسيب پذيري اطلاعات علمي و تاريخي خطر خسارات ليست خصوصيات اموال و داراييها اطلاعات منجر به خسارت نمودار 1- زنجيره بروز خسارات ريسک احتمال وقوع خسارت است و از حاصلضرب خطر[1] در آسيب‌پذيري[2] به دست مي‌آيد. مديريت ريسک زلزله با تعيين آنچه که در ريسک قرار دارد آغاز مي‌گردد. اين موارد به طور کلي به سه دسته زير تقسيم‌بندي ميشوند: § مردم که ممکن است کشته و يا زخمي‌شوند.(Dead) § ثروت و دارايي که ممکن است از دست برود. (Dollar) § عملکرد که ممکن است صدمه ببيند.(Downtime) 1-1- خطر لرزه‌اي خطر و ريسک با معيارهاي متفاوتي قابل بيان هستند. تشخيص و تعيين خطرات لرزه‌اي براي يک محل و يا جامعه، المانهاي اساسي روند مديريت ريسک زلزله هستند. خطر لرزه‌اي يک کميت احتمالاتي مربوط به زمين مي‌باشد که وقوع يا عدم وقوع آن تا کنون از دست انسان خارج است و صرفا مي‌توان نسبت به آن تا حدودي آگاهي يافت. شدت خطرات لرزه‌اي بسته به خصوصيات ساختگاه و مکان آن ممکن است متفاوت باشند. 1-2- صدمات و خسارات لرزه‌اي همانگونه که اشاره گرديد، تعداد زيادي از ساختمانها، زير ساختها و سازه‌ها نمي‌توانند در مقابل اثرات زلزله مقاومت کنند و در نتيجه صدمه مي‌بينند و اين صدمه منجر به خسارات لرزه‌اي مي‌گردد. خسارات لرزه‌اي اشکال متفاوتي دارند. انسانها ممکن است کشته شوند و يا اينکه زخمي شوند. صدمات جدي ممکن است به داراييهاي آنها وارد گردد و اختلال در عملکرد ممکن است به خسارات عمده منجر شود. خسارات اوليه‌اي که رخ مي‌دهد ممکن است منجر به انواع ديگر خسارت گردند. در صورتيکه صدمات وارده به جامعه طولاني شوند، ممکن است به فعاليتهاي تجاري يا کارخانجات خسارت دائمي وارد شود. تخمين خسارت اولين قدم پايه‌اي در کاهش اثرات ريسک خطرات طبيعي مي‌باشد. تخمين خسارت، به معناي به‌کارگيري مدلهاي رياضي چگونگي تاثير المانهايي موثر خسارت، براي رسيدن به تخمينی قابل قبول از خسارات بالقوه مي‌باشد. که از خطر مورد نظر ناشي مي‌شود. تخمين خسارت زلزله، کمي کردن خسارات و تلفات آن است. برآورد دقيق ميزان خسارات ناشي ازحوادث طبيعي ممکن نيست، ولي برآورد تخميني اين خسارات به منظورهاي مختلفي از جمله جهت‌دهي ساخت و ساز، کاهش خطرات موجود، برنامه شرايط اضطراري و مديريت محتاطانه بيمه و ساير تعهدات حقوقي مورد نیاز است.. قدم اول در تخمين شناسايي دارایی‌هایی هستند که در معرض خسارت قرار دارند. تعيين موارد مذکور با توجه به کاربران و نيازمندي آنها متفاوت است ولي عموما مواردي همچون امنيت جاني، مالي و يا توقف در تجارت و کارها است. براي هر کدام از اين موارد، روشها و نرم‌افزارهائي که بتواند با سطوح مختلف اطلاعات سروکار داشته باشند، مورد نیاز هستند قدم دوم تعريف خطر است. و پس از آن براي ارزيابي ريسکي که متوجه داراييها مي‌باشد، يک سري تحليل با توجه به نمودار زير بايد انجام شود. نمودار 2 مراحل برآورد خسارات زلزله را نشان مي‌دهد. منبع خطر و مدلهاي کاهندگي براي زلزله خطر صدمات سازه، محتوا و مدلسازي آسيب پذيري اطلاعات علمي و تاريخي خطر خسارات ليست خصوصيات اموال و داراييها اطلاعات منجر به خسارت نمودار2- مراحل برآورد خسارت 2- گزينه‌هاي کاهش پيامدهاي زلزله صدمات و خسارات ناشي از وقوع زلزله را به روشهاي مختلفي مي‌توان کاهش داد. نمودار شماره 3 نشان مي‌دهد که شکستن زنجيره بروز خسارات، ميزان آن را کاهش مي‌دهد. هر چه زودتر بتوان اين زنجره را شکست، فعاليتهاي کاهش پيامدهاي زلزله موثرتر خواهد بود. وقوع زلزله خطرات اوليه: گسلش، لرزش زمين، زمين‌لغزش، سونامي صدمات اوليه: اجزاي سازه‌اي و غير‌سازه‌اي ساختمانها خطرات ثانويه: آتش‌سوزي، مواد خطرناک، سيلاب خسارات ثانويه: اختلال در تجارت و يا ازدست رفتن بازار واعتبار خسارات اوليه: تلفات انساني، مجروحان، هزينه‌هاي تعمير، خسارات عملکردي کاهش پيامدهاي زلزله بهسازي زمين، نقشه‌هاي خطر مقاوم‌سازي، کاهش جرم ساختمان، جداسازي لرزه‌ي، کنترل سازه ذخيرهسازي مطمئن‌تر مواد خطرناک، بهسازي زيرساختها برنامه ريزي پاسخ سريع و مقابله با شرايط اضطراري، بيمه نتايج کاهش‌يافتن تقاضاي لرزه‌اي کاهش تقاضاي ثانويه لرزه‌اي افزايش مقاومت نمودار 3- نحوه کاهش پيامدهاي زلزله جلوگيري از خسارت، انتقال خسارت خطرات لرزه‌اي مثل گسلش يا تکان زمين را مي‌توان به صورت نقشه در آورد. مي‌توان زمين را بهسازي کرد. روشهاي جديدي نيز براي بهبود خاک و کاهش خطرات روانگرايي وجود دارد. صدمات اوليه زلزله را مي‌توان با طراحي و ساخت مقاوم ساختمانها و ساير زيرساختها کم کرد. صدمات ثانويه زلزله معمولا بر اثر اندرکنش مسايل متعددي رخ مي‌دهد و مي‌تواند به مساله بسيار پيچيده‌اي تبديل شود. با ذخيرهسازي مناسب مواد خطرناک و با بهسازي زيرساختها، مي‌توان صدمات ثانويه را کم کرد. با کم کردن صدمات، خسارات زلزله نيز کم خواهد شد و با برنامه‌ريزي و پاسخ بهتر براي شرايط اضطراري، حتي اگر از صدمات نيز جلوگيري شود، خسارات کمتري خواهيم داشت. استفاده از پوششهاي بيمه‌اي نيز مي‌تواند خسارات اقتصادي را کم کند. 3- تصميم‌سازي براي مديريت ريسک لرزه‌اي مشکل اصلي مديريت ريسک لرزه‌اي يافتن راه حلي مناسب است. اما سوال اصلي اين است که کدامين راه بهترين راه حل است. پاسخ اين سوال، با توجه به ويژگي‌هاي هر سازمان يا جامعه، متفاوت است. بر اساس زنجيره زير مي‌توان در مورد راه حل مناسب تصميم‌گيري کرد. روند ارائه شده در نمودار 4 داراي دو گام اساسي است. تخمين ريسک و امتحان گزينه‌هاي کاهش پيامدهاي زلزله. تخمين خسارات با تعريف مساله آغاز مي‌شود. آنچه که در ريسک قرار دارد بايد مشخص شود. ميزان امنيت جاني مورد انتظار و بيشينه خسارات اقتصادي قابل قبول نيز بايد مشخص شوند. کمي کردن ريسک، گام بعدي اين پروسه است. تعيين نياز به کارهاي اضافي در مرحله بعدي قرار دارد. در برخي از موارد، ميزان ريسک فعلي قابل قبول است. در غير اين صورت، گزينه‌هاي کاهش پيامدهاي زلزله بايد تدوين شوند و ميان آنها بايد براي کاهش ميزان ريسک فعلي به ميزان قابل قبول آن بايد تصميم گرفته شود. گام اصلي دوم با انتخاب مبناي تحليل و با توجه به محدوديتها و توانايي‌هاي جامعه يا سازمان شروع مي‌گردد. شناخت گزينهها گام بعدي مي‌باشد که در اين مرحله طيف وسيعي از گزينه‌هاي ممکن کاهش پيامدهاي زلزله، شناسايي ميشوند. در مرحله بعد اين گزينهها غربال ميشوند و سپس روش تصميم‌گيري که شامل تدوين يک چهارچوب و ضابطه براي تصميم‌گيري مي‌باشد، انتخاب مي‌گردد. SHAPE \* MERGEFORMAT تعريف مساله مشکل تخمين ريسک اصلي تعيين کارهاي اضافه مورد نياز توقف انتخاب پايه تحليل تشخيص گزينهها غربال گزينهها انتخاب مبناي تصميم‌گيري توضيح گزينهها جمع آوري و سازماندهي دادهها اعمال روش تصميم‌گيري نتايج مراودات تصميم‌گيري عمل سياست داخلي و محدوديتهاي خارجي نامشخص بودن مقادير نه آري نمودار 4- زنجيره تصميم‌گيري در مورد مديريت ريسک زلزله روشهاي متعددي همچون بيشينه کردن (سود- هزينه)، حداقل کردن هزينه نهايي، روش امتياز دهي ساده و ... براي تصميم‌گيري وجود دارند. در گام بعدي هر کدام از گزينهها امتحان ميشوند و اثر آنها بر روي ريسک، با همان روشي که ريسک برآورد شده است، مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در مرحله بعد اطلاعات جمعآوري و ساماندهي ميشوند که به جمع آوري گزينه‌هاي مختلف و هزينه اثرات آنها بر روي ريسک بر مي‌گردد. گام بعدي اعمال کردن روش تصميم‌گيري براي تعيين بهترين گزينه يا گزينه‌هاي درست است. در گام بعدي انتقال نتايج به تصميم‌گيران صورت مي‌گيرد. تا اساس، منطق، محدوده‌اي که گزينهها امتحان شده‌اند و حساسيت نتايج به فرضيات اساسي نيز بايد به تصميم‌گيران منتقل گردد تا تصميم‌گيري انجام شود. تصميم‌گرفتن به راحتي امکانپذير نيست و حتي ممکن است لازم شود که تحليلهاي بيشتري انجام شود. 4- اجراي تصميم پس از آنکه در مورد گزينه يا گزينه‌هاي کاهش پيامدهاي زلزله تصميم گرفته‌شد. آخرين گام در مديريت ريسک زلزله، پيادهسازي اين گزينه‌هاست. در اين گام بايد برنامه‌اي تدوين کرد. نمودار 5 گامهاي اين برنامه‌ريزي را نشان مي‌دهد. تصميم‌گيري در مورد گزينه‌هاي کاهش اثرات زلزله فراهم کردن بودجه مديريت برنامه نيروي انساني، مشاوران و... پيادهسازي برنامه ريسک باقيمانده برنامه اضطراری انتقال ریسک بیمه و... پس از زلزله ادامه برنامه اضطراری، داشتن محلهای جایگزین، مهندسین آماده و... SHAPE \* MERGEFORMAT نمودار 5- گامهاي برنامه‌ريزي در مديريت ريسک زلزله پس از آنکه منابع مالي براي کاهش پيامدهاي زلزله فراهم شد. مديريت برنامه شروع مي‌شود. به اجرا در‌آوردن برنامه نيازمند پرسنل مديريتي، متخصصين و مشاورين است. زمان‌بندي و دنبال کردن برنامه براي رسيدن به اهداف مورد نظر در مديريت برنامه نيز بايد مد نظر قرار گيرد. پس از برنامه‌ريزي نوبت به پيادهسازي آن مي‌رسد. در صورتيکه نتوان کل ريسک را کم کرد از برنامههاي مقابله با شرايط اضطراري و انتقال ريسک براي مديريت باقيمانده آن استفاده مي‌گردد. اين قسمت براي شرايط موجود در ايران بسيار اهميت دارد، سياستگذاران بايد به خوبي آگاه باشند که امکان از بين بردن ريسک زلزله در ايران امري غير ممکن است. لذا پس از انجام برنامههاي کاهش ريسک نهايتا به ميزان جديدي از ريسک خواهيم رسيد که مي‌توان با قبول آن مقداري از آن را نيز در لحظه بحران با مديريت بحران پوشش داد و مقداري را نيز به پوششهاي بيمه‌اي منتقل کرد. لذا تامين تجهيزات مديريت حين بحران بدون اجراي آن برنامه در حين بحران، ريسکي را کاهش نخواهد داد، از اين رو شايسته است در مديريت و کاهش ريسک زلزله بر ابعاد پيشگيري بسيار تاکيد شود که کار مديريت به لحظه بحران موکول نشود. چه بسا ريسکي را که در نظر گرفته‌ايم با عمليات مناسب مديريت بحران کم کنيم، اساسا در آن لحظه عملي نگردد. اين مساله خصوصا در شهرهاي با ريسک بالاي کشور مانند تهران و تبريز حياتي است. شايان ذکر است مطالعات ريسک و مديريت و برنامه‌ريزي آن در کشور بسيار جوان هستند و تنها مطالعه‌اي که از اين ادبيات و متد‌ها استفاده‌کرده مطالعه‌اي است که آژانس جايکا براي تهران انجام داده و ريسک تهران را در سناريوهاي گوناگون زلزله تخمين زده و برنامههاي متناسب پيشنهاد کرده‌است. اميد است که شاهد انجام هر چه سريع و دقيق اين گونه مطالعات و اجراي آنها باشيم تا از اتلاف و از بين رفتن سرمايه‌هاي کشور کاسته شود. [1] Hazard [2] Vulnerability
+ نوشته شده در چهارشنبه ۲۴ آبان ۱۳۹۱ ساعت توسط صلاح الدین خسروی
|
صلاح الدین خسروی