وبلاگ تخصصی مدیریت بحران و مدیریت ریسک

سلامتی و بهداشت (تعریف)

      قدیمی ترین تعریف: بیمار نبودن

تغییر مفاهیم سلامتی:

                        1- مفهوم زیست پزشکی :              عدم بیماری

نقش عوامل فرهنگی روانشناختی اجتماعی و        زیست محیطی نادیده گرفته شده است.

                        2- مفهوم بوم شناختی :

نبودن نسبی درد و ناراحتی و تطابق و تنظیم مستمر با محیط زیست به منظور اطمینان از بهترین عملکرد

                           3- مفاهیم روانشناختی :

سلامت نه تنها پدیده زیست پزشکی بلکه تحت تاثیر عوامل اجتماعی فرهنگی روانشناختی اقتصادی و سیاسی هم می باشد

                        4- مفهوم جامع:

فکر سالم و عالی در بدن سالم خانواده سالم و محیط سالم             

                        فرهنگ Webster:

وضعیت خوب و عالی بدن فکر و روح به ویژه عادی بودن از درد یا بیماری جسمی

                        فرهنگ Dxford :

تعریف سلامتی از دیدگاه WHO

وضعیت پویایی رفاه کامل جسمی ، روانی، اجتماعی و روحی و نه فقدان بیماری و توانایی داشتن برای یک زندگی اجتماعی و اقتصادی مثمر.

تعریف عملیاتی سلامتی :

الف) نبودن شواهد آشکار بیماری و درست عمل کردن شخص به صورت عادی

ب ) کارکردن چند اندام بدن به اندازه کافی و در رابطه با یکدیگر که نشانه تعادل بدن است.

فلسفه نوین سلامتی : برخی از تعاریف مرتبط با آن عبارتنداز:

-        سلامتی یک حق اساسی انسان است.

-        سلامتی بخش تلفیق یافته توسعه و پیشرفت است.

-        سلامتی یک هدف اجتماعی جهانی است.

-        سلامتی جزء مسئولیتهای فردی،  کشوری و بین المللی است.

-        سلامتی و حفظ آن یک سرمایه گذاری عمده اجتماعی است.

ابعاد سلامتی

      سلامتی یک موضوع چند بعدی است . سلامتی طبق تعریف WHO سه بعد جسمی ، روانی و اجتماعی دارد . ولی سلامتی ابعاد دیگری هم دارد، از جمله ابعاد روحی ، عاطفی، شغلی و سیاسی.

بعد جسمی . بعد جسمی سلامتی را آسانتر از همه می توان درک کرد. نشانه های سلامت جسمی در یک فرد عبارتنداز: سیمای خوب، پوست تمیز، چشمان درخشان ،  موهای بزاق، اندام متناسب ، تنفس خوشبو، اشتهای خوب، خواب راحت ، فعالیت منظم روده ها  و مثانه، حرکات بدنی راحت و نرم، ضربان قلب  و فشار خون متناسب با سن و جنس، افزایش وزن مرتب در افراد جوان و در حال رشد.

ارزشیابی سلامت جسمی. این ارزشیابی از راههای مختلف صورت می گیرد که عبارتنداز:

الف) سنجش وضعیت کلی سلامت توسط خود فرد.

ب) پرسش درباره عوامل خطر.

ج) پرسش درباره استفاده از خدمات بهداشتی.

د) پرکردن پرسشنامه درباره بیماریهای قلبی – عروقی

ه) پرسش در مورد مصرف دارو.

و) پرسش درباره سطح فعالیت.

ز) معاینه بالینی.

ح ) سنجش وضع تغذیه و رژیم غذایی.

ط) کاوشهای زیست شناسی و آزمایشگاهی .

حالت سلامت در سطح جامع را توسط نشانگرهایی  مانند میزان مرگ، میزان  میرایی شیرخواران و امید به زندگی می تواند سنجید.

بعد روانی. بهداشت روانی عبارت است از: حالت توازن بین شخص و دنیای اطراف او، سازگاری شخص با خود و دیگران و همزیستی بین واقعیتهای خود و مردم و محیط و دیگران و همزیستی بین واقعیتهای خود و مردم و محیط زیست. برخی بیماریهای روانی مثل افسردگی و اسکیزوفرنی دارای اجزاء زیست شناختی هستند. عوامل روانشناختی بیماریهای جسمی نظیر آسم ، زخم پتپیک و پرفشاری خون را ایجاد
می کنند. برخی از ویژگیهای فرد دارای سلامت روانی عبارتنداز:

الف) عاری بودن از تعارض و کشمکش درونی.

ب) تطبیق کامل.

ج) در جستجوی شخصیت.

د) احساس خودگردانی قوی.

ه) خودشناسی (خود شکوفایی)

و) برخورد کاملا مسلط و دارای تعادل.

ز) روبروی هوشیارانه با مشکلات و حل آنها.

سنجش سلامت روانی در جمعیتها با پرکردن پرسشنامه های مربوط به وضعیت روانی، توسط پرسشگران آموزش دیده انجام می شود.

بعد اجتماعی. رفاه اجتماعی به معنای سازگاری و تلفیق درون شخص ، بین هر شخص با دیگری و بین اعضای جامعه و دنیای اطراف آنها است. تعریف رفاه اجتماعی چنین است: چند و چون قیود درونی هر شخص و دامنه مداخله او در جامعه. بعد اجتماعی سلامتی شامل سطوح مهارتهای اجتماعی، عملکرد اجتماعی و توانایی شناخت هر فرد از خود به عنوان عضوی از جامعه بزرگتر است . ریشه سلامتی اجتماعی در محیط زیست مادی مثبت و محیط زیست انسانی مثبت است.

بعد روحی. بهداشت روحی آن بخش از وجود فرد است که در جستجوی معنا و مقصود زندگی است . بهداشت روحی شامل کمال، اخلاقیات و اصول، هدف داشتن در زندگی، تعهد به چیزی والاتر و باور مفاهیم غیر عینی است.

بعد عاطفی. بعد روانی و عاطفی کاملا با هم مرتبط هستند. سلامتی روانی با آگاهی و شناخت و سلامت عاطفی با احساس ارتباط دارد.

بعد شغلی.  کار جسمی در رابطه با توانایی و بهبود جسمی است. اهمیت این بعد از سلامتی، هنگامی آشکار می شود که شخص به طور ناگهانی کار خود را از دست داده یا اجبارا" بازنشسته می شود.

ابعاد دیگر. بعد فلسفی ، بعد فرهنگی، بعد تغذیه ای ، بعد درمانی، بعد پیشگیری ، بعد اقتصادی – اجتماعی و بعد زیست محیطی.

سلامتی مثبت. سلامتی مثبت از نظر زیست شناختی یعنی حالتی که هر سلول و هر  اندام با بهترین توانایی خود و با سازگاری کامل با بقیه قسمتهای بدن عمل کند. از نظر روانشناختی یعنی حالتی  که فرد احساس رفاه کامل و سلطه بر محیط زیست کند . از نظر اجتماعی یعنی حالتی که هر شخص برای مشارکت در نظام اجتماعی به صورت بهینه باشد. آقای Dubos  می گوید مفهوم سلامت مثبت، کامل به نظر نمی آید، زیرا انسان هرگز با محیط زیست خود تطابق نمی یابد که زندگیش مبارزه، شکست و قربانی نداشته باشد.

مهفوم بهزیستی. بهزیستی  هر فرد یا گروه دارای اجزاء عینی و ذهنی است. اجزاء عینی بهزیستی  با استاندارد زندگی یا سطح زندگی ارتباط دارد. اجزای ذهنی به کیفیت زندگی اطلاق می شود.

سازمان جهانی بهداشت استانداد زندگی را با نشانگرهای زیر مشخص
 می نماید : درآمد و اشتغال، استانداردهای مسکن، بهسازی  محیط و تغذیه، سطح تدارکات بهداشت، آموزش و تفریح و سایر خدمات. در استاندارد زندگی مردم کشورهای مختلف جهان ،  نابرابری های شدید وجوددارد. گستردگی این نابرابری از طریق مقایسه درآمد ناخالص سرانه (GNP) معین می شود، که در درجه اول استاندارد زندگی مردم به آن بستگی دارد.

اجزاء سطح زندگی عبارتنداز: سلامت ، مصرف غذا، آموزش، اشتغال ، مسکن، پوشاک، تامین اجتماعی، تفریحات، فراغت و حقوق بشر. سلامت مهمترین جزء سطح زندگی است.

کیفیت زندگی. طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت کیفیت زندگی عبارت است از،  "شرایط  زندگی در نتیجه ترکیب اثر عوامل مانند سلامت، شادی، آموزش، دستاوردهای اجتماعی و هوش ، آزادی عمل و عدالت. "

تعریف تازه تر عبارت است از:  مجموعه ای از عوامل جسمی ، روانی و اجتماعی که توسط شخص یا اشخاص درک می شود. مانند: شادی، رضایت ، سلامتی، ازدواج ، خلاقیت، موقعیت اقتصادی ، کار خانوادگی  و همکاری با دیگران." بنابراین کیفیت ذهنی را با سنجش احساسهای ذهنی هر شخص درابره جنبه های گوناگون زندگی می توان ارزیابی کرد. امروزه مردم خواستار بهبود کیفیت زندگی هستند و دولتها در سراسر جهان بیشتر به بهبود کیفیت زندگی مردم خود توجه دارند.

شاخص کیفیت زندگی جسمی (PQLI)

    شاخص کیفیت زندگی جسمی دارای سه شاخص میزان میرایی شیرخواران، امید زندگی در پایان یکسالگی و میزان باسوادی می باشد. PQLI  رقمی بین صفر تا صد می باشد. باید یادآوری کرد که در محاسبه PQLI درآمد سرانه (GNP) در نظر گرفته نمی شود و این نشان می دهد که پول همه چیز نیست. برای مثال کشورهای نفت خیز و ثروتمند خاورمیانه که درآمد سرانه زیادی دارند، در واقع PQLI بالا ندارند. خلاصه آنکه PQLI رشد اقتصادی را اندازه نمی گیرد بلکه نتایج اجتماعی ، اقتصادی و سیاستهای اداری را اندازه می گیرد و به عنوان مکمل GNP در نظر گرفته می شود نه جایگزین آن ، هدف نهایی دستیابی به PQLI برابر 100 است.

طیف سلامتی

نظریه طیف سلامتی موید آن است که سلامت یک فرد ایستا نیست. بلکه پدیده ای پویا و فرآیندی است دائما در حال دگرگونی است . سلامتی هم مانند بیماری دارای سطوح مختلف است.

                                                      سلامتی مثبت

                                                      سلامتی خوب

                                                      بیمار نبودن

                                                      _______

                                                      بیماری ناشناخته

                                                      بیماری متوسط

                                                      بیماری شدید

                                                          مرگ

                                                      _______

                                          طیف سلامتی – بیماری

تعریف PHC

خدمات بهداشتی ضروری که بر پایه روشهای عملی، از نظر علمی معتبر و از نظر اجتماعی پذیرفتنی باشد با فناوری مناسب، قابل دسترسی همه افراد و خانواده ها باشد، یا مشارکت کامل افراد و خانواده ها انجام شود. بهای آن برای جامعه و کشور در هر مرحله پیشرفت قابل پرداخت باشد. این خدمات بخش جدایی ناپذیر نظام بهداشتی کشور و توسعه اقتصادی اجتماعی می باشد. این خدمات نخستین تماس مردم با نظام بهداشتی کشور است که خدمات را تا حد ممکن به محل زندگی و کار مردم می برد.

اصول PHC

1 برابری توزیع (اصل عدالت). خدمات بهداشتی باید بدون توجه به توانایی پرداخت مردم به طور یکسان بین همه آنها توزیع شود و همه مردم به آنها دسترسی داشته باشند.

2 هماهنگی بین بخشی. PHC علاوه بر بخش بهداشت همه بخشهای مرتبط با توسعه جوامع را در بر می گیرد. از جمله: کشاورزی، آموزش، صنایع، حمل و نقل و ارتباطات.

3 مشارکت جامعه. صرفنظر از مسئولیت کلی دولت، مداخله افراد، خانواده ها و جوامع در ارتقای سطح سلامتی خود ضروری است.

بهداشت کالایی نیست که آن را از خارج وارد کنیم. بلکه باید توسط خود مردم و از درون جامعه ایجاد شود.

4 فناوری مناسب . نه تنها در خدمات بهداشتی اولیه بلکه در تمامی سطوح ارائه خدمات باید ارزشها، پرسنل ، ابزار و حتی نظام اداری منطبق با شرایط جامعه استفاده نمود. تا مورد پذیرش مردم واقع گردد.

سایر اصول PHC عبارتنداز:

-        تعهد سیاسی دولت.

-        اصل جامعیت خدمات.

-        استفاده از نظام اطلاعاتی قابل اعتماد و نتایج پژوهشهای کاربردی.

-        وجود انگیزه و عشق خدمت به مردم در کارکنان

-        وجود پشتیبانی تدارکاتی و تسهیلاتی در سطح ملی و بین المللی.

ابعاد چهارگانه خدمات بهداشتی اولیه.

با توجه به تعریف ارائه شده در اعلامیه آلماآتا، چهاربعد اصلی برای خدمات بهداشتی اولیه در نظر گرفته شده که به صورت زیر خلاصه و تعریف می گردد:

1)    خدمات بهداشتی اولیه به عنوان یک فلسفه:

-        تندرستی را حق مسلم انسان دانسته و برای رسیدن به سطوح کامل تر بهداشت، مشارکت هرچه بیشتر افراد، خانواده ها و جوامع را در محیطی مملو از اعتماد به نفس و همکاری ضروری می داند.

-        علاقمند به تضمین توزیع عادلانه خدمات بهداشتی – درمانی و منابع اقتصادی – اجتماعی است.

-        بهداشت را بخشی تفکیک ناپذیر از کل سیستم توسعه اقتصادی اجتماعی کشور می داند.

2)    خدمات بهداشتی اولیه بعنوان یک استراتژی

در جهت فلسفه فوق و شامل نکات زیر است:

-        مشارکت مردم در برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی خدمات

-        انجام تغییرات لازم و ضروری در سیستم خدمات بهداشتی برحسب نیاز.

-        گسترش آموزش بهداشت برای توجیه مسئولیتهای فرد و جامعه در حفظ و ارتقاء بهداشت.

-        اقدام برای هماهنگی بین بخشی در پشتیبانی از بهداشت.

3)    خدمات بهداشتی اولیه بعنوان سطحی از خدمات بهداشتی – درمانی:

خدمات بهداشتی اولیه در کل سیستم خدمات بهداشتی – درمانی یک سطح محیطی جدا از کل نظام نیست، بلکه شامل خدماتی است که از سطح جامعه و با اولین تماس (خانه بهداشت) آغاز گردیده و از این طریق به سطح دوم (مراکز بهداشتی – درمانی) و سپس به سطح سوم (بیمارستانها) نیز راه می یابد و بدین ترتیب جامعیت خدمات را تامین می نماید.

4)    خدمات بهداشتی اولیه بعنوان مراقبتهای اساسی شامل حداقل هشت فعالیت اصلی است.

-        آموزش در زمینه مسائل بهداشتی شایع و روشهای پیشگیری و کنترل آنها.

-        افزایش منابع غذایی و تغذیه مناسب.

-        تامین آب کافی و بهسازی اساسی محیط.

-        مراقبتهای بهداشتی کودکان و مادران و تنظیم خانواده

-        ایمن سازی علیه بیماریهای عمده عفونی

-        پیشگیری از بیماریهای بومی شایع و کنترل آنها.

-        درمان مناسب بیماریها و حوادث شایع.

-        تدارک داروهای اساسی .

البته جزئیات نوع خدماتی که بعنوان خدمات بهداشتی اولیه در اختیار مردم قرار
می گیرد،  ممکن است بسته به شرایط مختلف در جوامع گوناگون منفاوت باشد ولی هشت فعالیت بالا، حداقل اقداماتی است که تقریبا برای همه جوامع قابل تعمیم بوده و لازم الاجرا است . برای انتخاب و انطباق خدمات دیگر با شرایط جامعه باید اطلاعات مناسب و مربوط در زمینه نیازها و منابع را گردآوری و اولویت ها را تعیین نمود.

در کشور ما، علاوه بر هشت جزء اصلی مراقبتهای بهداشتی اولیه اصول دیگری نیز افزوده شده اند که عبارتنداز:

-        تامین نیروی انسانی

-        بهداشت دهان و دندان.

-        آمادگی جهت مقابله با بلایای طبیعی

-        بهداشت روانی.

ویژگیهای خدمات بهداشتی اولیه

1)     خدمات جامع پیشگیری برای افراد، خانواده ها و کل جامعه هنگامی که نیازی به خدمات تخصصی وجودندارد.

2)     شامل اقدامات ساده و موثر از نظر هزینه، تکنیک و تشکیلات است.

3)     در دسترس عامه مردم (در صورت نیاز) است.

4)     هدف آن برآوردن نیازهای بهداشتی و بهبود شرایط زندگی مردم است.

5)     براساس شیوه زندگی مردمی که باید از آن بهره مند شوند،  شکل داده شده است.

6)     مردم را در ارائه خدمات و حل مسائل خود مشارکت می دهد.

7)     تا حد امکان به منابع موجود در جامعه تکیه دارد.

8)     با سایر اقدامات و برنامه های بهداشتی منطبق و هماهنگ است.

9)     همراه با مشارکت مردم توسط یک تیم بهداشتی ارائه می گردد.

10)از خدمات پشتیبانی (در صورت نیاز) برخوردار است.

شکل به خوبی بیانگر اصول اساسی مراقبتهای بهداشتی اولیه، سطوح مراقبتهای بهداشتی اولیه و اجزاء مراقبتهای بهداشتی اولیه است.