پسماند و مواد شیمیایی
مقدمه:
به دنبال رشد جمعیت و توسعه روزافزون صنعت ، مشکلات زیست محیطی ناشی از تولید ، مصرف و خرید و فروش مواد شیمیائی مختلف با کاربردهاي متنوع و وسیع آنها نیز در بسیاري از کشور هاي در حال توسعه ، از جمله کشورایران نیزافزایش یافته است .متاسفانه علیرغم تولید ، واردات و مصرف مواد شیمیائی خطرناك ، بررسیهاي زیست محیطی و بهداشتی کافی در خصوص اکثر آنها صورت نمی گیرد.
1) ارزیابی ریسک براي مواد شیمیایی
1-1 ) در حال حاضر" ارزیابی ریسک براي مواد شیمیایی" انجام نمی گیرد اماموضوع فوق از مواردي است که هم اکنون
توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزشی پزشکی در حال بررسی بوده و جزء اولویت هاي کاري مد نظر می باشد. همکاران اصلی در این بخش سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین وزارت جهاد کشاورزي می باشند.اشاره می گردد که هم اکنون بخشی از ارزیابی ریسک براي مواد شیمیایی در قالب برنامه پایش و اندازه گیري "عوامل زیان آور شیمیایی محیط کار " و سنجش "سلامت نیروي کار" ، همچنین پایش و اندازه گیري مواد شیمیایی خطرناکی مانند فلزات سنگین و فنل در آب شرب در وزارت بهداشت در حال انجام است.
2-1 ) تهیه استانداردها و ارزیابی خطر زیست محیطی نانوفناوري و زیست فناوري در حال پیگیري است.
3-1 ) پایش کیفی منابع آب ، خاك و هوا از نظر آلایند هاي ناشی از تولید و یا مصارف مواد شیمیایی خطرناك و همچنین
کنترل شاخص هاي آلودگی هاي شیمیایی و جلوگیري از انتشار آنها در محیط زیست در سازمان حفاظت محیط زیست انجام می شود.
4-1 ) کنترل و پایش سموم و آفت کش هاي شیمیایی نیز بر عهده سازمان حفظ نباتات کشور است که در این خصوص از سم تولیدي نمونه برداري و بررسی هاي آزمایشگاهی و مزرعه اي انجام و در صورت نامناسب بودن دستور منع توزیع و بازسازي سم صادر می گردد.
5-1 ) نظارت بر توزیع سموم توسط سازمان نظام مهندسی کشاورزي و همچنین نحوه مصرف توسط کلینیک ها گیاهزشکی بخش خصوصی و نظارت عالیه ي سازمان حفظ نباتات در استان ها انجام می شود.
6-1 )در ارتباط با برچسب گذاري مواد شیمیایی صنعتی، هم اکنون آیین نامه اجرایی مربوطه تهیه گردید که در حال تصویب نهایی می باشد. مسئولیت و هدایت این بخش بر عهده وزارت بهداشت می باشد. لازم به ذکر است برچسب گذاري کلیه ي
سموم کشاورزي مصرفی در کشور هم اکنون با نظارت سازمان حفظ نباتات انجام می شود.
7-1 )در ارتباط با سیستم هما هنگ کننده و همچنین طبقه بندي و برچسب گذ اري مواد شیمیایی ، طبق کنوانسیون سیستم مواد شیمیایی با 6 رقم طبقه بندي می شوند .اقلام مندرج (HS) Harmonized system هماهنگ شده کد گذاري کالا هشت رقمی است و اقلام محدود ، HS در کتاب مقررات صادرات واردات درگمرك ایران نیز مانند همه اعضا کنوانسیون شده نیز از این قانون مستثنی نیستند. همچنین در حال حاضر کالاهاي ممنوعه مواد شیمیایی ساخت سلاحهاي شیمیایی را در
جدولی که هر یک با یازده رقم و با قانونی خاص شماره گذاري شده اند، کد گذاري شده اند.
2) مدیریت مواد شیمیایی خطرناك
در حال حاضر اجراي برنامه راهبردي سایکم در خصوص مدیریت جهانی مواد شیمیایی ، مفاد کنوانسیون روتردام ، بازل ، استهکلم ، "برنامه فلزات سنگین جیوه ، سرب و کادمیم ( برنامه یونپ)" و اجراي طرح برنامه مدیریت هالون به منظور حذف مصارف غیرضروري هالون در کشور( پروتکل مونترال) در چارچوب قوانین و مقررات ملی و همچنین تعهدات بین المللی و منطقه اي مربوطه یکی از مهمترین فعالیتهاي مربوط به بخش مدیریت مواد شیمیایی می باشد که دفتر بررسی آلودگی آب و
خاك مسئولیت اجراي آنها را با همکاري سایر دستگاههاي ذیربط بر عهده دارد. در این ارتباط کلیه تصمیم گیري ها در خصوص تولید ، واردات تا مصرف مواد شیمیایی صنعتی و همچنین آفت کش ها به ترتیب توسط "کمیته فرعی مواد زائد و شیمیایی خطرناك" مستقر در سازمان حفاظت محیط زیست و "هیات نظارت برسموم" در سازمان حفظ نباتات انجام می شود در این قسمت به خلاصه اي از اقدامات انجام شده به شرح ذیل اشاره می گردد.
1-2 ) اقدامات انجام شده در چارچوب برنامه راهبردي سایکم :
بسیاري از تعهدات (SAICM) برنامه عمل جهانی رهیافت راهبردي مدیریت بین المللی مواد شیمیائی موسوم به سایکم جمهوري اسلامی ایران را در قبال اجراي کنوانسیونهاي ایمنی شیمیائی که قبلا به تصویب مجلس اسلا می رسیده است پوشش می دهد. در این زمینه کمیسیون تخصصی ایمنی شیمیائی که بر اساس مصوبه شورایعالی امنیت ملی و متشکل از نمایندگان تام الاختیار ارگانهاي ذیربط داخلی بصورت مستمر در وزارت امور خارجه تشکیل می گردد که حوزه هاي
کاري هر یک از سازمانها و وزارتخانه ها ي داخلی را براي اقدام مقتضی به آنها ابلاغ و از هر یک درخواست ارائه گزارش پیشرفت کار می نماید. 12 حوزه کاري در مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست ، 12 حوزه نیز بر عهده وزارت بهداشت، 4 حوزه کاري بر عهده وزارت جهاد کشاورزي ، 4 حوزه کاري بر عهده وزارت صنایع ، 1حوزه کاري بر عهده وزارت اقتصاد و دارائی ، 1حوزه کاري بر عهده وزارت نفت و دو حوزه کاري بر عهده وزارت امور خارجه می باشد . کلیه هماهنگی ها جهت انجام امور مربوط به این حوزه ها توسط کمیسیون تخصصی ایمنی شیمیایی مستقر در وزارت امور خارجه و با مشارکت اعضاي کلیه دستگاههاي نام برده شده پیگیري می گردد.
پیگیري و انجام امور مربوط به کنوانسیون استکهلم در خصوص آلاینده هاي آلی پایدار جایگزین شود (پیاده سازي انجام پروژه توانمند سازي ایران در شناسایی و کنترل آلاینده هاي آلی پایدار)، تدوین گزارش ملی آلاینده هاي آلی پایدار در 3 استان شمالی کشور (گیلان، مازندران و گلستان) در چارچوب برنامه محیط زیست دریاي خزر ،در ارتباط با مدیریت سموم سنواتی موجود در انبارهاي جهاد کشاورزي، مطالعاتی در طول چهار سال گذشته به انجام رسیده است که بر اساس آن آمار
دقیقی از سموم سنواتی کشور بدست آمده است. ، شناسایی انبارهاي تابعه وزارت جهاد کشاورزي در خصوص موجودي کمی شناسایی آلاینده آلی پایدار در نونه هاي آب، ،POPS نونه برداري از سموم ناشناخته مشکوك به ،POPS و کیفی سموم قرار گرفت. UNDP خاك، رسوب، ماهی، گوشت، تخم مرغ و دانه هاي روغنی در 15 استان که نتایج آن در اختیار همکاري با وزارت صنایع در راستاي کاربرد تکنولوژي هاي پاك و تشویق واحد هاي صنعتی در استفاده از جایگزین هاي مناسب به جاي مواد شیمیایی خطرناك و همچنین تولید محصولات کم خطر ، مشارکت دراظهار نظردر خصوص پیش نویس
سند سایکم در ارتباط با مواد شیمیائی در وسایل ، رنگ هاي سربی ، پسماند هاي الکترونیک و تکنولوژي نانو در ارتباط با ایجاد همکاریهاي چند جانبه در زمینه مواد شیمیایی در سطح ملی در راستاي فراهم کردن اطلاعات مربوطه ، ICCM اجلاس 2 و افزایش آگاهی ها در رابطه با مخاطرات آنها ، تلاش در جهت عمل به تعهدات سه کنوانسیون بازل، استکهلم و روتردام در یک دفتر واحد در سازمان حفاظت محیط زیست ، همکاري با وزارت بهداشت جهت تهیه نمایه مواد شیمیایی ، بر نامه ریزي جهت ملی (براي ثبت انتشار و انتقال آلاینده هاي شیمیایی) ، اقدامات جهت مدیریت و کاهش پسم اندها ( در گزارش PRTRs تهیه پسماند توضیح داده شده است) ، انجام کلیه امور مربوط به برنامه فلزات سنگین یونپ ( در بخش مربوطه تشریح شده است ) از جمله اقدامات مهم مربوطه در راستاي اجراي برنامه راهبردي سایکم در خصوص مدیریت مواد شیمیایی می باشد. همچنین جهت
پاکسازي مکان هاي آلوده نیز اجراي طرح اطلس آلودگی خاك تصویب شد ( هم اکنون نیز در حال اجراء می باشد ) ، استاندارد مواد شیمیایی در خاك در حال تهیه بوده و همچنین پروژه هایی در زمینه روشهاي پاکسازي مکان هاي آلوده انجام شده است. جهت نظارت و پاکسازي مناطق آلوده به مواد شیم یایی لایحه جلوگیري از آلودگی خاك تهیه و در کمیسیون امور زیربنایی نیز به تصویب رسیده است.
همچنین نظارت و کنترل بر واردات – صادرات پسماندهاي خطرناك در چارچوب مفادکنوانسیون بازل ، همکاري با دبیرخانه و تعهد به اجراي مفاد کنوانسیون ، تشکیل دفتر منطقه اي بازل در س ازمان حفاظت محیط زیست همکاري با دبیر خانه کنوانسیون رتردام و تعهذ به انجام مفاد کنوانسیون و تلاش در جهت بهبود و ارتقاء سطح همکاري ها با کنوانسیون و تلاش براي همکاري در تجارت بین المللی مواد شیمیائی خطرناك به منظور حفظ سلامت انسانها و محیط زیست در مقابل خطرات ناشی از
این مواد و تشریک مساعی در استفاده صحیح زیست محیطی از مواد شیمیایی خطرناك ، تبادل اطلاعات ، آشنائی و الگو برداري از روشهاي مدیریت مواد شیمیائی در کشور هاي موفق جهان ، پیشگیري از حمل و نقل و غیر قانونی ضایعات سمی و خطرناك نیز از حوزه هاي کاري سایکم نیز در چارچوب قوانین و مقررات انجام شده است .
2-2 ) اقدامات انجام شده در چارچوب حذف و خارج نمودن مواد شیمیایی خطرناك:
در جهت اجراي تعهدات کشور نسبت به کنوانسیون روتردام و همچنین اولویت ملی جهت کاهش و کنترل مواد شیمیایی، عدم استفاده ، ممنوعیت واردات و تولید مواد صنعتی شیمیایی و سموم شیمیایی خطرناك مندرج در فهرست 3 کنوانسیون رتردام و نظارت و کنترل بر تجارت آنها و همچنین اقداماتی در جهت محدودیت مواد شیمیایی منجمله نونیل فنل، 1 و 2 دي کلرواتان و جیوه و ترکیبات آن صورت گرفته است. همچنین در راستاي حذف و خارج نمودن مواد شیمیایی خطرناك، می توان به ممنوعیت واردات و تولید مواد شیمیایی صنعتی و سموم شیمیایی خطرناك مندرج در فهرست 3 کنوانسیون روتردام منجمله آزبست، سموم کشاورزي خطرناك از جمله اندو سولفان، لیندن، سرب در بنزین (ممنوعیت مصرف ،POPs کشاورزي مشمول کنوانسیون تترا اتیل سرب و تترا متیل سرب)، رنگ هاي سربی و حذف مصرف مواد مخرب لایه ازن در صنایع مختلف مصرف کننده این مواد ازجمله صنایع تولید تجهیزات سرماساز، تولید اسفنج و صنعت کشاورزي تحت پروتکل مونترال اشاره کرد. انجام اقدامات مرتبط با کمیته فرعی مواد PCBs در چارچوب فعالیت هاي کارگروه PCBs موثر در جهت حذف و خارج نمودن پسماند هاي زائد و شیمیایی خطرناك نیز از دیگر اقدامات مهم در این راستا می باشد و اینکه فعلا صادرات این پشماند ها به عنوان بهترین راهکار تشخیص داده شد. مسلما به محض آمادگی کشور جهت امحاء این پسماندها در داخل به روش هاي مناسب زیست محیطی صادرات آنها متوقف خواهد شد. ( اختصاص 10 درصد از یارانه هاي در نظر گرفته شده براي بارور کننده هاي بخش کشاورزي ( به کودهاي غیر شیمیایی بر اساس قانون بودجه سال جاري ( 1388 انجام مطالعات در قالب 7 گروه طبقه بندي شده در بخش کشاورزي (زراعت، باغبانی، شیلات، نهاده هاي کشاورزي، دام و طیور و زنبورداري و جنگلداري و نوغانداري،دامپزشکی و صنایع تبدیلی و تکمیلی) با همکاري سازمان حفاظت محیط زیست و برخی دانشگاه ها و با نظارت وزارت جهاد کشاورزي از سال 2006 لغایت 2009 به انجام رسیده است . خروجی این مطالعات، حدود 300 دستورالعمل اجرایی مدیریت پسماندها در هریک از زیربخشهاي فوق می باشد. همچنین براي هر گروه و به تفکیک هر پسماند کد خاصی مدنظر قرار گرفته است که در بعد ملی نیز قابل تعریف می باشد. مدیریت پیشنهادي پسماندهاي کشا ورزي نیز از دیگر نتایج حاصله از مطالعات فوق می باشد. در تقسیم بندي صورت گرفته پسماندهاي دامپزشکی بر اساس قانون و باقیمانده سموم بیش از حد مجاز نیز در زمره پسماند ویژه محسوب می شود. بانک اطلاعات جامع مدیریت پسماندهاي کشاورزي در سال جاري 2009 تهیه شد.
3-2 ) در خصوص کنترل و جلوگیري از حوادث مربوط به خطرات ناشی از مواد شیمیایی:
در این خصوص می توان به نظارت بر اجراي آئین نامه ملی حمل و نقل جاده اي مواد زائد خطرناك در سطح کشور و همچنین اجراي قوانین بین المللی حمل نقل بین مرزي مواد شیمیایی و پسماندهاي خطرناك در جهت اجراي تعهدات کشور نسبت به کنوانسون بازل، برنامه ریزي جهت ثبت حوادث مربوط به مواد شیمیایی در استانها توسط سازمان حفاظت محیط زیست، استعلام از وزارت بهداشت در خصوص بررسی خطرات مصارف مواد شیمیایی خطرناك در ارتباط با صدور و یا عدم صدورمجوز براي
واردات مواد شیمیایی براي واحد هاي صنعتی متقاضی،ثبت حوادث و وقایع ناشی از مصرف فرمولاسیون هاي خطرناك در کلیه مناطق کشور و همچنین نظارت وزارت بهداشت بر وضعیت بهداشت کارکنان بخش هاي صنعتی و صنایع شیمیایی و ملزم نمودن صاحبین صنایع بر رعایت وضعیت بهداشت و سلامت کارکنان و ایجاد تمهیدات لازم در مقابل خطرات مواد شیمیایی می توان اشاره کرد.
4-2 ) اقدامات انجام شده در چارچوب برنامه فلزات سنگین یونپ:
انجام پروژه شناسائی اجمالی صنایع تولید کننده پسماندهاي حاوي جیوه در کشور و اجرایی شدن طرح مطالعات " شناسایی منابع انتشار آلودگی جیوه ، سرب ، کادمیم ، کروم و آرسنیک " هم اکنون در 17 استان از 30 استان کشور یکی از موارد مهم در راستاي فهرست برداري و شناسائی منابع انتشار آلودگی فلزات سنگین می باشد. در راستاي این برنامه فعالیت واحد قدیمی کلر آلکالین پتروشیمی شیراز ( مصرف کننده ج یوه ) پایان یافت و طرح جایگزینی روش ممبران به جاي روش سل جیوه اي در واحد کلر آلکالین پتروشیمی بندر امام نیز توسط شرکت پتروشیمی تصویب شد .
همچنین یک واحد جدید تولید کلر که از تکنولوژي جدید غشایی استفاده می کند در حال اتمام و شروع بهره برداري می باشد .
همچنین به منظور کاهش مصرف جیوه صدور مجوز واردات جیوه و ترکیبات آن با محدودیت و در حد امکان تنها جهت مصارف آزمایشگاهی و تحقیقاتی انجام می گیرد. به منظور برنامه ریزي جهت جمع آوري و دفع مناسب پسماند لامپهاي جیوه اي کارگروهی به همین نام در سازمان در مراحل اولیه فعالیت خود می باشد. در راستاي کاهش آلودگی ناشی از مصرف آمالگامهاي جیوه اي و پیگیري هاي این سازمان ، وزارت بهداشت اجراي استاندارد یونیتهاي دندانپزشکی مجهز به جدا کننده هاي آمالگام
جیوه اي را آغاز نموده است. همچنین تولید ، واردات و مصرف سموم جیوه اي از بیش از 30 سال پیش ممنوع می باشد.
در خصوص سایر فلزات سنگین از جمله سرب مصرف سرب در رنگ ها توسط وزارت بهداشت ممنوع اعلام شده است و سرب در بنزین نیز حذف گردیده که در این ارتباط واردات و یا مصرف تترا اتیل سرب و تترا متیل سرب نیز ممنوع اعلام شده است .
همچنین دستیابی به منابع علمی و فنی- تخصصی بین المللی انتشار یافته درارتباط با فلزات سنگین و اطلاع رسانی به بخش هاي ذیربط جهت بهره برداري فنی در جهت رفع مشکلات موجود مرتبط به خصوص درارتباط با جیوه ، سرب و کادمیم اقدامات زیادي شده است .این سازمان ضمن آگاهی رسانی به صنایع جهت استفاده از جایگزین هاي مناسب به جاي سرب ، کادمیم و جیوه آنها را تشویق به استفاده از جایگزین هاي مناسب کرده است.
تهیه و انتشار بروشور جیوه و کادمیم در محیط زیست ، بروشور جیوه در محیط زیست و تهیه پوستر کنوانسیونهاي مواد شیمیایی و برنامه فلزات سنگین و ارائه انها در نمایشگاه هاي محیط زیست یکی از اقدامات مربوطه در این راستا است.
همچنین به منظور مشارکت در برنامه هاي بین المللی در چارچوب اقدامات داوطلبانه مدیریت جیوه در برنامه ها ، کارگاهها و اجلاس هاي منطقه اي وبین المللی مشارکت جدي داشته است. بررسی و شناسایی ترکیبات نفتی و عناصر سنگین وانادیم و نیکل در محدوده اراضی شرق پالایشگاه تهران
5-2 ) در خصوص کاهش خطرات ناشی از سموم شیمیایی:
1 پیگیري شده که در چارچوب -1- بخشی از فعالیتهاي مربوط به این موضوع عمدتا در چارچوب کنوانسیون استکهلم ، در بند 2 برنامه راهبردي سایکم توضیح داده شده است.
همچنین تجارت پسماندهاي حاوي این سموم تحت کنوانسیون بازل انجام می گردد. اشاره می شود پاسخ به درخواست واردات – صادرات مواد شیمیایی خطرناك مورد مصرف در بخش کشاورزي و صدور یا عدم صدور مجوز واردات سموم شیمیایی خطرناك ، بر عهده مرجع ذیصلاح کنوانسیون روتردام براي آفت کشها ( سازمان حفظ نباتات) می باشد.
به طور کلی اقدامات ذیل در ارتباط با سموم شیمیایی انجام شده است.
1-5-2 )ممنوعیت مصرف بیش از 93 نوع آفت کش خطر ناك در کشور و تعیین جایگزین هاي مناسب براي کلیه ي آفت کش هاي ضمیمه ي 3 کنوانسیون
2-5-2 ) ایجاد شبکه هاي مراقبت و پیش آگاهی ، گسترش مبارزات غیرشیمیایی ، آموزش در سطوح مختلف و به کارگیري بیش از 4300 کارشناس بخش خصوصی براي حضور مستمر در مزارع و باغات و اجراي برنامه هاي سازمان حفظ نباتات کشوردر
جهت گسترش سطح مبارزه تلفقی با آفات که مجموعه اقدامات انجام شده مشتمل به آزادسازي سموم و بکارگیري شبکه هاي مراقبت و کنترل بیولوژیک باعث کاهش 7000 تن مصرف سموم دفع آفات نباتی شده است.
3-5-2 ) ثبت حوادث و وقایع ناشی از مصرف فرمولاسیون هاي خطرناك در کلیه مناطق کشور
4-5-2 ) برچسب گذاري کلیه ي سموم مصرفی در کشور.
5-5-2 ) برگزاري کارگاه آموزشی مرتبط در سطوح مختلف سازمانی
6-5-2 ) تدوین بروشورهاي اطلاع رسانی با عناوین " اثرات زیست محیطی آفت کشها " و"هشدارهاي لازم به کشاورزان در خصوص مصرف سم" و توزیع آنها در کشور
7-5-2 ) همچنین کلیه تصمیم گیري ها در خصوص تولید ، واردات تا مصرف آفت کش هاي شیمیایی توسط " هیات نظارت برسموم" در سازمان حفظ نباتات انجام می شود .
8-5-2 ) سیستم ثبت سموم ازسال 1346 مطابق باقانون حفظ نباتات و آیین نامه اجرایی آن در حال انجام است . هیئت نظارت بر سموم با عضویت سازمان و سایر ارگانهاي ذیربط در وزارت جهاد کشاورزي با حداقل 20 جلسه در سال فعالیت می نماید.
9-5-2 ) آیین نامه اجرایی کنترل و نظارت بهداشتی برسموم و مواد شیمیایی مصوبه 1378 با محوریت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی
10-5-2 ) آفت کش هاي که بعنوان آلایندهاي آلی پایدار شناخته شده اند از سال 1976 از فهرست سموم مجاز کشور خارج شده اند و جایگزینی آفت کش هاي گروه خطر 1 سازمان بهداشت جهانی نیز در دستور کار سازمان حفظ نباتات وزارت کشاورزي قرار دارد .
11-5-2 ) اقدامات در راستاي کاهش وابستگی به مصرف بی رویه مواد شیمیایی کشاورزي
در حال حاضر 251 قلم آفتکش شامل : گروه خطر یک (با خطر زیاد)= 9%، گروه خطر دو = 27 %، گروه خطر سه و چهار و پنج (کم خطر)= 64 % در کشور ثبت شده اند و تاکنون حدود 102 قلم آفتکش با خطر زیاد از فهرست سموم 22 درصد از سموم حذف شه / مجاز کشور حذف یا معلق شده است ( 80 قلم حذف، 22 قلم معلق) لازم به ذکر است از سال 84 تاکنون انجام گرفته است.
در راستاي حذ ف سموم پرخطر، واردات، تولید و توزیع 5 قلم سم پرخطر (شامل : آندوسولفان، سوین، آلاکلر،  کوزاتیون و آمیتراز) طی یک برنامه زمانبندي شده حذف گردید بدیهی است با این اقدام سالانه از ورود حدود 2700 تن سم پرخطر به کشور ممانعت بعمل آمد.
به منظور استفاده از سموم کم خطر و کم مصرف در ترکیب سموم مصرفی کشور، در طی سه سال اخیر با بررسی سموم  ثبت گریده است همچنین (LOWDOSE) مصرفی سایر کشورهاي جهان، 40 قلم سم جدید کم خطر و کم مصرف با عنایت به مصرف بیش از حد سموم در گلخانه هاي کشور، از سال 87 ، معرفی سموم کم خطر و کم مصرف تخصصی و سازگار با دشمنان طبیعی آفات گلخانه هاي کشور در دستور سازمان حفظ نباتات قرار گرفته است.
به منظور ردیابی کامل سموم در هر یک از مراحل واردات، تولید و توزیع، سازمان حفظ نباتات در اوایل سال 86  پیشنهاد ایجاد سیستم هوشمند مونیتورینگ سموم را ار محل یارانه آزاد شده ارائه نمود که مطالعات تحقیقاتی آن انجام و به زودي به مرحله اجرایی می رسد.
در شرایط حاضر با مجموعه سیاستگذاریها و تمهیدات انجام شده میانگین مصرف ماده موثره آفتکشها در هر هکتار از  0 کیلوگرم می باشد در صورتی که میانگین مصرف جهانی ماده م وثره آفتکشها بیش از 1 / اراضی کشاورزي کشور 7 کیلوگرم در هکتار می باشد.
با مجموعه اقداماتی که رد سالهاي اخیر انجام شده میزان مصرف سموم شیمیایی در سال 1387 به 16700 تن رسیده لازم 
به ذکر است که در سال 83 میزان مصرف سم در کشور 25800 تن بود که این میزان در سال 1386 به 19800 تن و در
سال 1387 به 16700 تن رسید.
پس از مصوبه شوراي محترم اقتصاد در سال 1686 و آزاد سازي سموم دفع آفات نباتی از شمول قیمت گذاري و 
هدایت یارانه اي سموم در راستاي بهینه سازي مصرف سموم و توسعه بکارگیري روشهاي کنترل غیرشیمیایی آفات با
محوریت مبارزه بیولوژیک و حفظ محی طزیست و توسعه کشاورزي پایدار اقدامات شاخص انجام شده است.
گسترش مبارزات غیرشیمیایی و توسعه به کارگیري مواد و عوامل بیولوژیک در مزارع و باغات و گلخانه ها با کاربرد 
مواد و عوامل بیولوژیک و مواد و تجهیزات کنترل غیرشیمیایی آفات: در سال 1387 سطحی بیش از 193745 هکتار از
محصولات کشاورزي تحت پوشش مبارزه بیولوژیک قرار گرفت که نسبت به برنامه چهارم توسعه افزایش 43 هزار
هکتار را داشته است، برنامه مبارزه بیولوژیک جمعا بر روي 7 محصول زراعی در سطح 147630 هکتار (شامل : برنج
94700 ، پنبه 4100 ، ذرت دانه اي 18300 ، گوجه فرنگی 7060 ، سویا 3500 ، نیشکر 16000 و نخود دیم 3970 هکتار) و
7 محصول باغی در سطح 48005 هکتار (شامل : مرکبات 9620 ، چاي 32000 ، توت 5050 ، انار 580 ، پسته 250 ، سیب
درختی 105 و انگور 100 ) تحت پوشش قرار گرفت.
از ابتداي شروع برنامه بیولوژیک تا سال 87 جمعا 7 عامل بیولوژیک در کشور مورد استفاده قرار می گرفت که با ثبت 
10 عامل بیولوژیک جدید که در گلخانه ها مورد استفاده قرار می گیرد این تعداد در سال 87 به 17 عامل افزایش یافته و
زمینه لازم براي توسعه مبارزه بیولوژیک در گلخانه ها که به لحاظ تازه خوري محصولات فوق یکی از اولویت هاي
اصلی سازمان می باشند مهیا شده است.
بیش از 500 هزار هکتار از محصولات کشاورزي تحت پوشش مبارزه غیرشیمیایی قرار گرفت که استفاده از روشهاي 
غیرشیمیایی کنترل آفات (نظیر استفاده از کارتها و نوارهاي رنگی چسبنده آفات، استفاده از فرمونهاي جنسی حشرات
براي ردیابی، شکار انبوه و اخلال در جفتگیري، استفاده از آللوکمیکال (جلب کننده ها، دورکننده ها، بازدارنده ها و
...) به موازات کنترل بیولوژیکی یکی از راههاي موثر در کاهش مصرف سموم آفت کش می باشد.
طی سه سال گذشته 36000 مورد نظارت بر گونگی فعالیت شرکتها و انطباق فعالیتها با قوانی ن و دستوالعمل ها و 137 
فقره آزمایش کارایی سموم انجام شد، 35 دستورالعمل تدوین و در اختیار کارشناسان قرار گرفت.
به منظور ایجاد و تقویت زیر ساختهاي لازم براي کلینیک هاي گیاهپزشکی، انسکتاریوم ها، شرکتهاي سمپاشی و 
ضدعفونی، شرکتهاي تولید کننده مواد و عوامل بیولوژیک و تجهیزات کنترل غیرشیمیایی و تجهیز کشاورزان به ادوات
مورد نیاز 1324 مورد تسهیلات یارانه اي در اختیار متقاضیان قرار گرفت.
مجموعه اقدامات فوق الذکر منتج به نتایج زیر گردیده است: 
دسترسی به موقع سموم توسط کشاورزان، دسترسی به میزان کافی سموم توسط کشاورزان، کاهش مصرف سموم به 
لحاظ میزان مصرف و تعداد دفعات سمپاشی، افزایش کیفیت سموم، حضور بخش خصوصی در عرصه رقابت،
جلوگیري از سنواتی شدن سموم
کاهش حدود 5500 تن سم در کشور طی دوسال گذشته و به تبع آن توسعه فرهنگ استفاده از راهکارهاي غیرشیمیایی 
و بیولوژیک و در نهایت تولید محصول سالم و عاري از باقیمانده سموم به مظنور ارتقاي سلامت جامعه و اطمینان خاطر
در سطح دنیا، بکارگیري بیش از 4300 نفر دانش آموخته MRLs در صادرات محصولات کشاورزي به لحاظ رعایت
گیاهپزشکی در قالب 675 کلینیک گیاهپزشکی در سراسر کشور، راه اندازي بیش از 80 انسکتاریوم (واحد تولید عوامل
بیولوژیک) در کشور و به خدمات گرفتن بیش از 250 نفر کارشناس متخصص و صاحب تجربه در انسکتاریوم ها.
توسعه کشاورزي پایدار، کاهش هزینه هاي بهداشتی و درمانی، حفظ و صیانت از محیط زیست کشور، آموزش هزاران 
کشاورز درخصوص نحوه صحیح کنترل آفات و استفاده از تجهیزات مدرن روز، افزایش سطح آگاهی کشاورزان از
روشهاي کنترل غیرشیمیایی و بیولوژیک و استفاده بهینه از سموم را می توان از اهم نتایج حاصله از طرحهاي اجرایی در
4 سال اخیر عنوان کرد.
6-2 ) ظرفیت سازي هاي ملی از طریق آموزش و پژوهش در خصوص مواد شیمیایی خطرناك
ظرفیت سازي از دو گروه فعالیت شامل زیر بانجام رسیده است.
برگزاري کارگاههاي آموزشی داخلی : 
کارگاه آموزشی مرکز منطقه اي بازل با عنوان فهرست برداري پسماندهاي خطرناك با نگرشی ویژه بر o
. آلاینده هاي آلی پایدار در تهران در تاریخ 23 الی 25 آگوست سال 2008
با همکاري نماینده شرکت PCB کارگاه آموزشی یکروزه با عنوان معرفی یکی از روشهاي امحاي o
. روترینگ انگلستان در اصفهان در تاریخ 9 نوامبر 2008
کارگاه آموزشی یکروزه با عنوان کاربرد ژئوسینتتیکها در طراحی و ساخت محل دفن پسماند با همکاري o
. نماینده شرکت نایو در تهران در روز دوشنبه 24 نوامبر 2008
کارگاه آموزشی یکروزه با عنوان معرفی سیستم هاي بازیافت پسماندهاي الکتریکی و الکترونیکی در 2 o
. فوریه 2008
کارگاه آموزشی در خصوص منابع انتشار آلودگی فلزات سنگین در سطح استانها o
کارگاه آموزشی زیست فنآوري در شناسائی و پاکسازي خاکها و آبهاي آلوده o
در سطح کارشناسان و مدیران کشور، در سطح کارشناسان و مسئولین ) POPS برگزاري دوره هاي آموزشی o
استانی در 15 استان کشور و در سطح اعضاء دهیاري ها و شوراي اسلامی روستاها در 12 استان)
با حضور کلیه (POPs) برگزاري کارگاه آموزشی بین المللی شناسایی و کنترل آلاینده هاي آلی پایدار o
نمایندگان ملی و بین المللی، 5 روزه، اکتبر 2004
برگزاري 15 کارگاه استانی شناسایی و کنترل آلاینده هاي آلی پایدار از نوامبر 2004 لغایت می 2005 o
برنامه ریزي و هدایت دو مورد جشنواره ترویجی در استانهاي آذربایجان غربی و تهران با موضوع نهال سالم o
مبارزه تلفیقی با آفات) در استانهاي مختلف کشور به تفکیک نوع محصول ) IPM اجراي 166 مورد عملیات o
(زراعی و یا باغی) و نوع اقلیم مورد نیاز
اجراي پایلوت مدیریت تلفیقی آفات زراعت گندم (سن) در جواد آباد ورامین o
تهیه 8 برنامه تلویزیونی در خصوص توسعه پایدار و تولید محصول سالم o
تولید 5 فیلم آموزشی با موضوع محصول سالم o
مزارع خیار در شهرستان نیشابور IPM/FFS اجراي o
ایجاد پایلوت طرح مدرسه در مزرعه در استان گلستان در خصوص بهبود کمی و کیفی شیر خام o
در بهبود مدیریت تولید در زنبورستان ، بهبود مدیریت تولید مثل در گوسفند و بز داشتی IPM پیگیري برنامه o
اجراي فرایند حذف و کاهش مصرف نهاده هاي شیمیایی با راهبرد عملیاتی مدیریت جامع مشارکتی حفاظت o
از محصول با شاخص بهره وري اقتصادي تولید ، ایمنی ریستی ، سلامت و کیفیت محصول و ورود به بازار
با برگزاري: (IPM.FFS)
برگزاري کارگاه هاي بین المللی: 
FAO – UNDP- APO 10 مورد و با مشارکت
برگزاري کارگاه هاي ملی و منطقه اي: 
20 کارگاه
برگزاري کارگاه هاي ظرفیت سازي ویژه کارشناسات دولتی و غیر دولتی : 
80 مورد
برگزاري کارگاه هاي محلی آموزش هاي دوره اي مزرعه اي ویژه کشاورزان : 
250 مورد
شرکت در کارگاهها و اجلاس ها ي منطقه اي و بین المللی : 
نشست مرکز منطقه اي کنوانسیون استهکلم – ژنو ژوئن 2008 o
کنوانسیون بازل – بالی 2008 COP نشست 9 o
اجلاس جیوه – ژاپن سپتامبر 2008 o
کنفرانس رتردام- روم اکتبر 2008 o
نشست مرکز منطقه اي کنوانسیون استهکلم – ژنو ژوئن 2008 o
اجلاس جیوه در ژاپن اکتبر 2008 o
کارگاه منطقه اي یونپ در قطر در جولاي 2008 o
جلسه موضوعی کنوانسیون روتردام در جون 2009 در قبرس o
اجلاس جیوه در خصوص ایجاد ساز و کار هاي قانونی بین المللی جهت مدیریت آلو دگی جیوه - تایلند o
23-17 اکتبر 2009
7-2 ) برنامه هاي آتی :
یکی از مهمترین برنامه ها ، اجراي ارزیابی خطر زیست محیطی در کشور در خصوص سموم و مواد شیمیایی پر
خطر مرتبط با کنوانسیون رتردام می باشد که هم اکنون به عنوان یک اولویت مد نظر قرار گرفته است.
همچنین به منظور مدیریت مواد شیمیایی خطرناك این سازمان در نظر دارد واردات ، تولید و مصرف بعضی از مواد شیمیایی
خطرناك علاوه بر مندرجات ضمیمه 3 کنوانسیون رتردام را محدود و ممنوع اعلام نماید( بر اساس اولویت ها از فهرست
مواد شیمیایی ممنوع شده توسط اتحادیه اروپا انتخاب می گردند ) از طرفی با توجه به اینکه امحاء پسماند هاي خطرناك
بسیار پر هزینه می باشد بسیاري از کشور ها اقدام به صادرات کالاها و همچنین تکنولوزي هاي به کار برنده مواد شیمیایی
خطرناك خود به عنوان محصولات دست دوم به کشور می کنند که در این راستا ب ررسی ها و پیگیري هاي لازم جهت
ممانعت از ورود آنها به کشور انجام شده است در این ارتباط کالا هاي مستعمل حاوي مواد شیمیایی خطرناك از جمله جیوه
، سرب و کادمیم و روغن آسکارل در اولویت می باشند . تهیه بانک اطلاعاتی در خصوص ثبت آلودگی مواد شیمیایی
ملی حوزه کاري سایکم) نیز از موارد مهمی است که لازم است با همکاري سایر ارگان PRTRs خطرناك ( در چارچوب
ها از جمله وزارت بهداشت ، وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزي اقدام گردد. از دیگر برنامه هاي مهم کاهش و حذف
آلودگی جیوه و جلوگیري از منابع انتشار آن در کشور در راستاي برنامه فلزات سنگین یونپ می باشد که پیرو آن سرب و
کادمیم نیز به عنوان سایر فلزات سنگین خطرناك مد نظر قرار گرفته است.
استفاده از تکنولوژي هاي پاك جهت حذف آلودگی هاي شیمیایی و به طور خاص حذف کامل آزبست و جیوه ، توسعه
فناوري نانو تنها بر اساس استانداردهاي در دست تدوین و نتایج ارزیابی خطر در کشور ، رفع آلودگی هاي شیمیایی خاك
هاي آلوده کشور، اجراي کامل طرح مدیریت هالون ها و حذف مصارف غیر ضروري هالون ها ، همکاري با وزارت
بهداشت جهت تسریع در تکمیل نهایی پروفایل مواد شیمیایی شیمیایی ، تدوین آیین نامه اجرایی ملی حمل و نقل مواد
شیمیایی و پسماند هاي شیمیایی خطرناك نیز از جمله برنامه هاي آتی در اولویت می باشند . همچنین در نظر است از ثبت
سموم پر خطر جلوگیري به عمل آید. ضمنا با توجه به نیاز کشور ، توانمند سازي و ارتقاء سطح آگاهی ها و توانایی هاي فنی
– تخصصی کارکنان در بخش مدیریت مواد شیمیایی خطرناك مرتبط با کنوانسیونهاي رتردام ، استهکلم ، بازل و برنامه
فلزات سنگین یونپ نیز به عنوان یکی از مهمترین اقدامات زیر بنایی به موازات اجراي برنامه هاي مذکور در نظر می باشد.
چالش هاي بخش مواد شیمیایی
یکی از مهمترین مشکلات موجود عدم امکان کاهش ، حذف و یا استفاده از جایگزین هاي مناسب براي بعضی از مواد
شیمیایی خطرناك است که هم اکنون در بسیاري از کشور هاي توسعه یافته به عنوان مواد شیمیایی ممنوع شده و به شدت
محدود شده طبقه بندي شده اند و به طور اجتناب ناپذیر وارد کشور می گردند. واردات اینگونه مواد به خصوص ماده نونیل فنل
و مشتقات آن، بنزن، تتراکلرید کربن، کلروفرم ، 1و 2 دي کلرو اتان ، و جیوه و ترکیبات آن ، مواد حاوي سرب و کادمیم و
ترکیبات آنها که اغلب با وجود خطرات فراوان فاقد جایگزینهاي مناسب می باشند از جمله این مواد شیمیایی می باشند.
یکی از مشکلات موجود عدم انجام ارزیابی چرخه حیات بالاخص براي محصولات تراریخته است در صورتی که به پسماند
تبدیل شود که در این راستا نیاز به همکاري هاي بین المللی می باشد.
در انبارهاي سازمان جهاد کشاورزي استانها موجود است. با توجه POPS در حال حاضر مشخص شده است که 65 تن از سموم
به کنوانسیون استهکلم و الزام در امحاء این سموم و همینطور بقایاي این سموم در خاك مناطقی که به شکل انباري نگهداري می
شوند نیاز به همکاري بین المللی است. چرا که تاکنون کوره مناسبی براي امحاء این سموم در ایران و سایر کشورهاي منطقه
موجود نیست. بنابراین پیشنهاد تأسیس یک مرکز منطقه اي براي امحاء این سموم و خاکهاي شدیداً آلوده می شود.
از طرفی در خواست بعضی از کشور هاي اروپایی از ایران به طور مستقیم و یا از طریق اتحادیه اروپا ، مبنی بر واردات بعضی از
مواد شیمیایی براي مصارف صنعتی که واردات آنها بر اساس فهرست شماره 3 کنوانسیون به عنوان آفت کش ممنوع بوده از
مسائلی است که می بایست به آن توجه بیشتري نمود.
بسیاري از موارد کشور هاي در حال توسعه به دلیل مشکلات اقتصادي و همچنین کمبود اطلاعات فنی و تخصصی از آخرین
فنون و تکنولوژیها به درستی با خبر نیوده و بعضا اقدام به استفاده از تکنولوژي هاي قدیمی می گردند که هم اکنون در کشور
هاي توسعه یافته کاربردي ندارند.
یکی دیگر از مشکلات که بعضا کشور با آن مواجه است قاچاق سموم دفع آفات و مواد شیمیایی ممنوع شده می باشد
کمبودهاي مالی و مشکلات فنی جهت استفاده از جایگزین ها و یا کاربرد تکنولوژي هاي پاك است . عمدتا وزارت صنایع به
دلیل وجود چنین مشکلی مطمئن نیست که بتواند صنایع کشور را در راستاي برنامه استفاده از جایگزین ها در محدوده زمانی
کوتاه آماده نماید.
همچنین وجود میزان قابل توجهی سموم سنواتی که در انبار هاي سم در بعضی نقاط کشور موجود است از دیگر معضلات می
باشد.
استفاده از وسایل و کالا هاي حاوي مواد شیمیایی خطرناك و همچنین مصرف انواع متنوع این مواد در صنایع مختلف نیز باعث
انتشار آلود گی هاي شیمیایی از طریق فاضلاب ، پسماند و یا آلودگی هوا مسائل و مشکلات زیست محیطی و بهداشتی م ختلفی
را به دنبال دارد که همگی منجر به پدید آمدن مسائل زیست محیطی شده اند که نیاز به بررسی ، برنامه ریزي و اقدام جدي در
سطح کشور دارد. از سوي دیگر ممانعت از واردات و یا مصرف آنها مستلزم وجود پشتوانه اي قانونی می باشد و براي محدودیت
استفاده از آنها هنوز قوانین، دستورالعملها واستانداردهاي مربوطه تدوین نشده اند.
درسهاي آموخته شده
خوشبختانه با وجود چالش هاي مذکور هم اکنون دفتر بررسی آلودگی آب و خاك در سازمان حفاظت محیط زیست بحثهاي
مختلف مربوط به مدیریت زیست محیطی مواد شیمیائی را در چارچوب قوانین و مقررات موج ود ملی و همچنین بر اساس
کنوانسیونها،برنامه هاو تعهدات بین المللی و منطقه اي مختلف پیگیري نموده و از این طریق توانسته اقدامات مفیدي در راستاي
نظارت و کنترل بر مصرف و تولید مواد شیمیایی و همچنین جلوگیري از انتشار آنها در محیط نماید . اجراي برنامه جهانی
مدیریت زیست محیطی مواد شیمیایی در کشور(استراتژي سایکم)، اجراي مفاد کنوانسیون رتردام ، کنوانسیون استهکلم و بازل و
همچنین عضویت و مشارکت داوطلبانه در "برنامه جهانی جیوه" و سایر فلزات سنگین از جمله کادمیم و سرب" از آن جمله می
باشند.
ارائه می گردد. CSD در این بخش شرح بیشتري از اقدامات انجام شده و نتایج حاصله در چارچوب راهنماي تهیه گزارش
مدیریت پسماند
مقدمه: 
با توجه به عدم وجود قوانین مناسب در زمینه مدیریت پسماندهاي ویژه (خطرناك ) ، سازمان حفاظت محیط زیست با
تشکیل جلسات مداوم و دعوت از نمایندگان وزارتخانه ها و سا زمانهاي ذیربط مانند وزارت کشور،وزارت نفت، وزارت
بهداشت و درمان، وزارت نیرو، وزارت صنایع، وزارت جهاد کشاورزي،موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ،اقدام به تهیه
پیش نویس قانون مدیریت پماندها نمود و این پیش نویس پس از طی جلسات متمادي به پیش نویس قانون مدیریت پسماندها
تبدیل شد که سرانجام در سال 1383 در مجلس شوراي اسلامی مصوب گردید. این قانون جامع ترین قانون در زمینه مدیریت
پسماندهاي عادي،صنعتی و ویژه می باشد.در این قانون مسئولیت کلیه سازمانها و وزارتخانه ها در زمینه مدیریت پسماندهاي
عادي و ویژه تعیین گردیده و سازمان حفاظت محیط زیست مسئول نظارت بر حسن اجراي قانون می باشد. در این قانون نیز
براي متخلفین جرایم و مجازاتهایی در نظر گرفته شده است.
-1 کمینه سازي و مدیریت ایمن پسماندهاي خطرناك
1-1 ) تدوین سیاست براي پیشگیري و به حداقل رساندن پسماندهاي ویژه:
تدوین سیاست جهت پیشگیري و به حداقل رساندن پسماندهاي ویژه که در این زمینه بخشنامه هایی جهت تغییر خط تولید
برخی واحدها که داراي پسماند بیشتر می باشند ،صادر گردیده است. در خصوص مدیریت ایمن پسماندها نیز نظارت مستمر
توسط ادارات کل حفاظت محیط زیست استانها وجود دارد تا واحدهاي تولیدي پسماندهاي ویژه را پس از بی خطر سازي
دفع نمایند.و جهت پسماندهایی که روش مناسبی جهت دفع وجود ندارد، توصیه گردیده که در محل مناسب نگهداري
گردند.جهت قانونمند شدن مدیریت پسماندها نیز در سال 1383 قانون مدیریت پسماندها به تصویب مجلس شوراي اسلامی
رسید و در سال 1384 آیین نامه اجرایی آن به تصویب دولت رسید.بر اساس ماده 3 قانون موسسه استاندارد موظف به تدوین
استاندارد محصولات و مواد باریافتی شده است.بر اساس ماده 1 آیین نامه اجرایی صندوق ملی محیط زیست پیش بینی
گردیده و اساسنامه آن به تصویب رسید ، لذا تولیدکنندگان و واردکنندگان کلیه کالاهاي غیر قابل بازیافت یا با بازیافت
مشکل تر لازم است جریمه را مطابق قانون به صندوق پرداخت نمایند و از محل صندوق به واحدهاي بازیافت کمک مالی
اعطا گردد. فهرست پسماندهاي ویژه در کشور تدوین و به تصویب شورایعالی محیط زیست رسید. این فهرست بر گرفته ار
کنوانسیون بازل می باشد.تصویب ضوابط و دستورالعمل مدیریت اجرایی پسماندهاي پزشکی که در این ضوابط A الحاقیه
روشهاي جمع آوري ،نگهداري،حمل و نقل و دفع پسماندهاي پزشکی قید گردیده است.
2-1 ) انتقال تکنولوژي پاك در زمینه تولید پسماند کمتر:
حمایت از واحدهایی که با تغییر خط تولید،پسماند کمتر تولید می نمایند.مانند واحدهاي تصفیه دوم روغن کارکرده خودرو،
واحد بازیافت باتري هاي سربی- اسیدي .تشکیل جلسات با حضور مسئولین وزارت بهداشت و درمان و بیمارستانها جهت
استفاده از تکنولوژي هاي نوین در زمینه بی خطر سازي پسماندهاي بیمارستانی
3-1 )نوآوري در زمینه تصفیه،بازیافت،استفاده مجدد و دفع پسماندها در محل تولید و مکانیسم هاي تنظیمی (قانون پرداخت
آلاینده ها:
حسب قوانین مربوطه، تهیه فرم هاي خوداظهاري جهت کلیه واحدهاي صنعتی و انجام آزمایشات دوره اي جهت تعیین
آلایندگی واحدها و موارد دیگر در قانون مدیریت پسماندها پیش بینی گردیده است.ضمنا حسب ماده 16 قانون مدیریت
پسماندها،اخذ جریمه از واحدهاي صنعتی جهت دفع غیر اصولی پسماندهاي ویژه، و حسب ماده 15 قانون مذکور واحدها
موظفند پسماندهاي خود را به حداقل برسانند.حسب ماده 12 آیین نامه اجرایی قانون مذکور تولید کنندگان و واردکنندگان
کالاهایی با بازیافت مشکل تر لازم است نیو درصد ارزش کالا را هنگام فروش به صندوق ملی محیط زیست واریز نمایند.
بکارگیري روش بی خطر سازي و کپسول شدن براي امحاء پسماندهاي سموم به جز روش سوزاندن با همکاري واحدهاي
شماره 5269975 مورخ 4 دسامبر 1993 و شماره 5232484 مورخ 3 آگوست 1993 Patent دانشگاهی بر اساس دو
استفاده شده در آمریکا
4-1 ) راهکارهایی جهت ارزیابی زیست محیطی:
کلیه واحدهاي بازیافت پسماندهاي عادي و ویژه و واحدهاي تولید کمپوست و واحدهاي تصفیه دوم روغن خودرو و نیز
لندفیل هاي عادي و ویژه لازم است گزارش ارزیابی زیست محیطی تهیه و آنرا به تصویب سازمان حفاظت محیط زیست
برسانند.
5-1 ) فرآوري،استفاده مجدد و بازیافت پسماندهاي ویژه و تبدیل آنها به مواد قابل استفاده:
تهیه دستورالعملهاي فنی شامل بازیافت باتري هاي فرسوده سربی- اسیدي ،بازیافت تایرهاي خودرو ،بازیافت روغن هاي
و ضوابط محل دفن پسماندهاي عادي و ویژه تهیه شده است . حمایت PCBs کارکرده خودرو و دستورالعمل امحاء اصولی
از واحدهاي بازیافت پسماندهاي الکتریکی و الکترونیکی و حمایت از واحدهاي بازیافت کاتالیست هاي مورد استفاده در
صنایع روغن و نفت و گاز و پتروشیمی به مواد قابل استفاده
6-1 ) از رده خارج کردن مواد سمی، مقاوم و زیست تجمع پذیر:
در صنایع PCBs و نیز حمایت از تصفیه روغنهاي آلوده به PCBs از رده خارج نمودن تراتسفورماتور ها و خازنهاي محتوي
مختلف
7-1 )تصفیه و دفع ایمن پسماندها:
تدوین ضوابط زیست محیطی محل دفن پسماندهاي عادي و ویژه
8-1 ) فهرست برداري از پسماندهاي خطرناك تولیدي و تصفیه و دفع و شناسایی سایت هاي آلوده:
تامین و تخصیص بودجه جهت انجام مطالعات شناسایی و فهرست برداري از پسماندهاي خطرناك در اکثر استانهاي کشور و
نیز انجام فهرست برداري و کمیت پسماندهاي بیمارستانی در کلیه استانهاي کشور و تهیه گزارش ملی در این زمینه و شناسایی
مناطق آلوده به پسماندهاي خطرناك نفتی در سطح کشور
9-1 ) تاسیس مختلط محل تصفیه/دفع پسماندهاي خطرناك براي صنایع کوچک و متوسط:
سیاست گزاري سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه ایجاد یک لندفیل پسماندهاي خطرناك در هر استان که در این زمینه
مطالعات مکانیابی محل دفن پسماندهاي ویژه در 30 استان کشور انجام گرفته است در این زمینه در هر استان بین 3 الی 5
گزینه شناسایی و مطالعه شده است. . ضمنا شناسایی 7 مرکز فرآوري و بازیافت در سطح کشور که در دست تهیه میباشد.
10-1 ) تبادل اطلاعات علمی و فنی با انواع جنبه هاي بهداشتی و زیست محیطی پسماندهاي خطرناك:
در تاریخ 22 تا 24 مردادماه 1386 اولین نشست کمیته راهبردي به منظور تهیه پیش نویس برنامه 5 ساله مرکز با حضور
نمایندگان کشورهاي عضو مرکز در تهران برگزار شد.
در 2 تا 4 شهریور ماه اولین کارگاه آموزشی مرکز منطقه اي با عنوان فهرست برداري پسماندهاي خطرناك با نگرشی ویژه
نمایندگان ،UNIDO بر آلاینده هاي آلی پایدار در 3 روز با حضور نماینده کنوانسیون بازل در دبیرخانه کنوانسیون ، نماینده
کشورهاي عضو و غیر عضو مرکز منطقه اي کنوانسیون بازل ، ادارات کل استانی ، وزارتخانه ها ، سازمانها و اساتید داخلی و
خارجی در تهران 1387 انجام شد که بدنبال آن دومین نشست کمیته راهبردي با حضور نمایندگان کشورهاي عضو و غیر
عضو و نماینده دبیرخانه کنوانسیون بازل به منظور نهایی ساز ي برنامه 5 ساله مرکز منطقه اي بازل در تهران در 5 تا 7
در موعد مقرر براي (Business Plan 2006- شهریور ماه 1387 برگزار شد . سپس برنامه 5 ساله اول ( 2012
دبیرخانه کنوانسیون بازل ارسال گردید . علاوه بر این مرکز منطقه اي کنوانسیون بازل پیشنهاد میزبانی مرکز منطقه اي
کنوانسیون استکهلم را نیز مطرح نموده است که در حال حاضر بعنوان کاندید براي میزبانی مرکز استکهلم نیز بشمار می آید.
در ضمن مرکز در نظر دارد سومین کمیته راهبردي را در 17 تا 20 آذرماه سال جاري همراه با برگزاري نمایشگاه ، کنفرانس
و کارگاههاي آموزشی با عنوان نوآوریهاي صنعت بازیافت برگزار نماید.
11-1 ) سیستم اخطار و ثبت افراد در معرض:
سیستم اخطار جهت اطلاع رسانی به افراد در معرض خطر با وزارت بهداشت و درمان می باشد.
12-1 ) جلوگیري از حمل و نقل غیر قانونی پسماندهاي خطرناك:
تشکیل جلسات مداوم با سازمانهاي ذیربط مانند گمرك و وزارت بازرگانی بمنظور ارائه راهکارهاي اجرایی جهت جلوگیري از
واردات غیر قانونی پسماندهاي ویژه و مکاتبه با وزارت امور خارجه جهت انعکاس نقطه نظرات به کشورهاي همسایع بمنظور
توافقات دو جانبه یا چند جانبه در زیمنه کنترل حمل و نقل غیر قانونی پسماندهاي خطرناك.
اقدامات انجام شده در چارچوب کنوانسیون بازل :
نظارت و کنترل بر واردات – صادرات پسماندهاي خطرناك و انجام کلیه مکاتبات مربوطه در چارچوب مفادکنوانسیون بازل و
ممنوع کردن واردات پسماند هاي خطرناك از کشور هاي غیر عضو کنوانسیون و مخالفت با درخواست ها در این زمینه ،ارتباط
با دبیر خانه و مشارکت در موضوعات مورد نظر دبیر خانه مانند تکمیل پرسشنامه هاي مربوط به کنوانسیون بازل مربوط به سال
2006 و ارسال به دبیر خانه و اظهار نظر در خصوص سند بازنگري ، تدوین برنامه استراتژیک براي سال 2010 ممنوعیت واردات
ضایعات باتریها و انباره هاي سربی و اجازه مصرف آنها در واحد هاي تولید کننده سرب ثانویه با نظارت سازمان حفاظت محیط
زیست
تهیه شیوه نامه صدور مجوز واردات – صادرات براي پسماندها و ارائه در سایت دفتر و نیز بازنگري و تکمیل اطلاعات مربوط به
مفاد و الحاقیه هاي کنوانسیون.
-2 مدیریت ایمن و زیست محیطی پسماندهاي (غیر خطرناك) و فاضلاب در زمینه طرح یکپارچه و مدیریت
منابع خاك
1-2 ) سیاست گزاري در جهت پیشگیري و کمینه سازي،استفاده مجدد و بازیافت پسماندها
تهیه و جمع آوري آمار و اطلاعات از وضعیت مدیریت پسماند کشور جهت به روز رسانی بانک اطلاعات 
مدیریت پسماند و استفاده جهت برنامه ریزي در سالهاي اتی.
تدوین ،پایش و بازبینی دستورالعملهاي لازم براي توسعه و بهبود بخش هاي کاهش تولید، تفکیک از مبدا ،جمع 
آوري و حمل و نقل و پردازش پسماندهاي خشک و تر .
تعیین اهداف کوتاه مدت و بلند مدت ،برنامه ها و استانداردهاي کمی و کیفی در زمینه تفکیک از مبدا و جمع 
آوري و بازیافت بر اساس مطالعات اقتصادي و بازار یابی به طور مداوم و هر چند سال یکبار.
تهیه ضوابط کنترلی و صدور مجوز براي کلیه واحد هاي فعال در زمینه تفکیک از مبدا، استفاده مجدد و جمع 
اوري پسماندها به صورت تفکیک شده .
تهیه علایم مخصوص و نظارت بر رعایت قوانین و مقررات مربوط به مواد قابل بازیافت. 
شناسایی مشاغل پرزباله و تدوین برنامه منسجم جهت جمع آوري تفکیک شده این پسماندها 
آموزش همگانی و تخصصی مدیریت پسماند. 
پیگیري مراحل مربوط به تهیه و انجام مطالعات مربوط به تدوین طرح جامع مدیریت پسماند ونظارت و ارزیابی 
طرح هاي جامع مدیریت پسماند کشور که در سطح شهرستان و منطقه اي قابل اجرا می باشند.
ارزیابی و تخصیص اعتبارات مورد نیاز جهت اجراي طرح هاي جامع داراي اولویت در کشور 
آغاز فرایند همه گیر استقرار ظروف رنگی جهت تفکیک و جمع آوري جداگانه پسماندها در سطح کشور. 
آغاز تامین مراکز (دولتی یا خصوصی )جهت جمع اوري پسماندهاي تفکیک شده 
توسعه و بهبود وضع موجود سامانه تفکیک از مبدا و جمع اوري در شهر هایی که به این امر اقدام نموده اند. 
تدوین دستورالعمل و ایجاد برنامه جهت جمع آوري و حمل جداگانه پسماندهاي عادي از مناطق و ایستگاههایی 
که داراي پسماند مناسب براي کارخانه کمپوست هستند.
آغازمطالعه وبهبودراندمان اجراي طرح هاي مربوط به وضعیت ایستگاههاي انتقال پسماندوامکان افزایش کاربري 
آنهاجهت تفکیک ازمبدا وبهبودسیستمهاي جمع آوري جداگانه مواددرسطح شهرها ،روستاها و مناطق شهرداري.
مطالعه و اجراي اقدامات فنی به منظور کنترل آلاینده هاي زیست محیطی و بهداشتی و بهبود شرایط محیطی و 
ساخت و سازهاي شهري متناسب با تفکیک از مبدا
اقدام لازم در جهت کاهش تعدد انوع وسایل نقلیه و حرکت در جهت مکانیزاسیون جمع آوري و تفکیک ازمبدا 
بر اساس مطالعات جامع بازیافت کشور ایران در سال 2002 با جمعیت شهري معادل 36155563 نفر داراي نرخ تولید پسماند
21936 تن در روز بوده است، سرانه تولید پسماند در سال 2002 معادل 650 گرم به ازاي هر نفر قابل محاسبه می باشد. در حالی
که بر اساس گزارشات و مطالعات ارسالی و برآورد صورت گرفته در سال 2007 کشور ایران با جمعیت شهر نشین معادل
48000000 نفر داراي نرخ تولید پسماند 34000 تن در روز میباشد که سرانه تولید پسماند در سال 2007 معادل 710 گرم به ازاي
هر نفر در روز قابل محاسبه می باشد.که افزایش سرانه پسماند به صورت سرانه 60 گرم در روز به ازاي هر نفر در مدت 5 سال
است، بر اساس آمار و برآورد هاي موجود در روستاها سرانه تولید پسماند از 350 گرم در روز به 500 گرم در روز به ازاي هر نفر
افزایش پیدا کرده است از طرفی ترکیب پسماند کشور نیزطی این مدت تغبیر چشمگیري داشته است به طوري که در سال 2002
مواد فساد پذیر 73 درصد ، در صورتی که درصد مواد فساد پذیر در سال 2007 به حدود 68 درصد کاهش یافته همچنین با کاهش
درصد مواد قابل بازیافت در پسماند تولیدي درصد پسماند هاي قابل بازیافت کاهش یافته است.
2-2 ) توسعه تسهیلات دفع ایمن پسماندها،شامل تکنولوژي تبدیل پسماند به انرژي (استحصال گاز متان)
1-2-2 ) دفن بهداشتی پسماند:
در سال 2002 فقط در شهرهاي تهران ،شیراز و اصفهان و مشهد بخشی از زباله به صورت بهداشتی دفن می شد ولی طی
سالهاي 2006 و 2007 کلیه پسماندهاي تهران،اصفهان،مشهد ،شیراز به صورت بهداشتی دفن و سایر شهر هاي مرکز استان و
بعضی شهر هاي سه استان شمالی به صورت پوشش چند روز یکبار نسبت به دفن پسماندها و تبدیل روش تلمبار روباز
پسماندها به پوشش با خاك اقدام نموده اند،( در سه استان شمالی کشور به علت مشکلات مربوط به کمبود زمین مناسب
اجراي پروژه هاي دفن و دفع به کندي پیش می رود) که بر اساس آمار رسیده به سازمان و بازدیدهاي صورت گرفته این
مقدار بیش از 30 درصد در سال 2009 برآورد می شود و در حدود 2 درصد پسماندها در شهرهاي مشهد،شیراز و تهران
داراي تکنولوژي استحصال گاز متان و تبدیل پسماند به انرژي هستند، که این مسئله از اولویتهاي وزارت کشور و شهرداري
ها در سالهاي آتی است.
98 درصد جمعیت شهري تحت پوشش خدمات مدیریت پسماند هستند( ارتقاء کیفیت ( در حال حاضر(سال 2009 
این خدمات در اولویت هاي مدیریت هاي اجرایی پسماند قرار دارد) و در حدود 87 درصد پسماندهاي تولیدي
در شهرها جمع اوري می شود و تا کنون 4000 روستا تحت پوشش کامل سیستم مدیریت پسماندهاي جامد قرار
دارند.
طی سالهاي 2006 الی 2009 در حدود 40 درصدماشین آلات و ناوگان بخش جمع اوري و مدیریت پسماند 
موجود در شهر هاي کشور به صورت خصوصی یا دولتی بازسازي شده و 50 درصد ماشین آلات جمع آوري
10 درصد سیستم جمع آوري پسماند در کشور - پسماند عمر کمتر از 5 سال دارند،این در حالی است که 8
مکانیزه شده است.و در بخش روستایی نیز 2100 دستگاه خودروي حمل زباله و 1400 دستگاه تراکتور و 650
دستگاه بکهو لودر در راستاي مدیریت پسماندهاي روستایی توزیع شده است.
2-2-2 ) بازیافت پسماندهاي تولیدي:
در سالهاي 1999 و 2000 تنها بازیافت محدود به چند کارخانه کمپوست تهران ،کرمانشاه،اصفهان،مشهد و کرج 
می شد و بازیافت پسماندهاي خشک نیز محدود به بازیافت غیر رسمی توسط دوره گردها و افراد غیر مسئول می
شدو در سال 2009 تعداد و ظرفیت کارخانه جات کمپوست کشور به 31 عدد با ظرفیت اسمی 14500 تن در روز
افزایش یافته است و افزایش مشارکت شهرداري ها در بازیافت پسماندهاي خشک به خصوص در کلان شهر ها
نرخ بازیافت پسماندهاي خشک در کشور به بیش از 19 درصد رسیده است. اهم اقدامات انجام شده در زمینه
مدیریت پسماند به قرار زیر می باشد:
الف- تهیه دستورالعمل دریافت هزینه هاي مدیریت پسماند از تولید کنندگان پسماند در حوضه شهري و روستائی ،تهیه
دستورالعمل ساماندهی تشکیلات مدیریت اجرایی پسماندهاي عادي ، تهیه اساسنامه سازمانها و موسسات مدیریت پسماند،
تدوین دستورالعمل و ضوابط تامین سلامت و ایمنی عوامل اجرایی مدیریت پسماند ، تهیه دستورالعمل آموزش و اقدام
ضابطین قوه قضائیه در خصوص جرائم مرتبط با مدیریت پسماند ، تهیه دستورالعمل تشکیل کارگروه هاي استانی مدیریت
پسماند، تهیه دستورالعمل تهیه طرح جامع مدیریت پسماند و تدوین استانداردهاي مربوط به محصولات پلاستیکی، بازیافت
محصولات پلاستیکی و استانداردهاي بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی کود کمپوست.
اجراي طرح روستاي پاك با همکاري وزارت بهداشت و دفتر مناطق محروم ریاست جمهوري در راستاي توسعه 
13 میلیارد ریال در 45 روستاي طرح پوشش این طرح و / بهداشت و محیط زیست در کشور با اعتباري بالغ بر 5
تولید ورمی کومپوست از پسماندهاي روستایی در مزارع کشور
انجام مطالعات جامع بازیافت شهرهاي کشور که از سال 2002 آغاز و در سال هاي 2007 این مطالعات به پایان 
95 درصد ( رسید و مطالعات جامع بازیافت پسماندهاي روستایی که از سال 2005 آغاز و تاکنون( سال 2009
پیشرفت داشته است.
آموزش تخصصی بیش از 3000 نفر از کارکنان شهرداري ها و دهیاري ها طی سال هاي 2007 تا 2009 
آموزش همگانی بیش از 5 میلیون نفر شهروند و یک میلیون نفر ساکنین روستاها از طریق آموزش چهره به چهره و 
برگزاري کلاس هاي آموزشی و سمینارها در مدت حدود 3 سال
برگزاري جشنواره کاهش ضایعات فراورده هاي کشاورزي ، برگزاري کارگاههاي اموزشی زنان روستایی با تاکید 
برکاهش ضایعات کشاورزي و حفظ محیط زیست و بهسازي محیط روستا، آموزش تسهیلگران و کارآفرینان زن
در خصوص حفظ محیط زیست و کاهش ضایعات
-2-3 ایجاد مکانیسم هاي مالی جهت مدیریت پسماندها
در سال 2002 در حدود 17 درصد بودجه شهرداري ها صرف مدیریت پسماند می شد در حال حاضر (در سال 2009 ) در 
25 درصد بودجه شهرداري ها صرف مدیریت پسماند می شود. – حدود 20
تامین بخشی از هزینه هاي مربوط به خدمات مدیریت پسماند از طریق اخذ بهاي خدمات از شهروندان و تولید کنندگان 
پسماند که طی ماده 8 قانون و دستورالعمل ابلاغی وزارت کشور اخذ می شود.
تدوین دستورالعمل اخذ نیم در هزار ارزش کالا از تولید کنندگان و وارد کنندگان کالاها طبق ماده 12 آیین نامه 
اجرایی قانون به عنوان بخشی از منابع تامین مالی پروژه هاي مدیریت پسماند و بازیافت.
اعطاي وام هاي کوتاه مدت و بلند مدت به شهرداري ها و بخش خصوصی به منظور ایجاد واحد ها و اجراي طرح هاي 
مدیریت پسماند و پرداخت سود تسهیلات پرداختی توسط وزارت کشور به منظور تشویق بخش خصوصی و دولتی
جهت مشارکت در مدیریت پسماند.
محدودیت ها و چالش ها:
چالش هاي پسماندهاي ویژه:
در زمینه مدیریت پسماندهاي عادي معمولا مدیریت یکپارچه در شهرها انجام میگیرد ،لیکن در زمینه مدیریت 
پسماندهاي ویژه بدلیل تعدد مراکز تصمصم گیري معمولا این مدیریت مطلوب نیست واز برخی جهات داراي نقاط
ضعفی می باشد.بعنوان مثال هنوز مطالعات شناسایی پسماندهاي ویژه بصورت یکپارچه و کشوري انجام نشده است، هر
چند در برخی از استانها این مطالعات انجام شده لیکن بصورت کامل نیست .در استان تهران نیز که بعنوان بز رگترین
استان صنعتی می باشد این مطالعات انجام نشده است و آمار دقیقی از پسماندهاي ویژه تولیدي توسط صنایع مختلف،
خصوصا صنایع نفت و پتروشیمی موجود نمی باشد.
مورد بعد عدم هماهنگی وزارتخانه و سازمانها در اجراي مطلوب قانون مدیریت پسماندها می باشد که دلیل عمده آن 
نبود بودجه کافی در این زمینه است.
عدم وجود بانک اطلاعات پسماند شامل پسماندهاي عادي و ویژه در سطح کشور 
امحاء پسماندهاي دامپزشکی که در زمره پسماندهاي ویژه محسوب می شود نیازمند همکاري هاي بین المللی است. 
چالش هاي پسماندهاي عادي:
منابع تامین اعتبار: 
مسلما اجراي قانون و دستیابی به استراتژیهاي مشخص شده در قانون نیازمند تامین اعتبار از منابع پایدار می باشد و وزارت کشور بر اساس وظایف ذاتی خود طبق روال گذشته جهت اجراي طرح هاي استراتژیک در کشور این مسئولیت را پیگیري نموده است ولی مهمترین راهکار جذب سرمایه هاي خارجی در این زمینه و رفع تحریم هاي بین المللی در زمینه سرمایه گذاري در بخش هاي مرتبط با مدیریت پسماند(براي مثال احداث واحد هاي بیوگاز و استحصال انرژي و ...) در کشور است.
آموزش و فرهنگ سازي: 
بدون مشارکت مردم مدیریت پسماند اجرایی نخواهد شد ،جلب مشارکت مردمی نیازمند فرهنگ سازي و اطلاع رسانی دقیق و صادقانه به مردم خواهد بود.با وجود اجراي برنامه هاي مختلف آموزشی تخصصی متعدد براي مدیران و کارشناسان پسماند تهیه برنامه هاي آموزشی مستند ، ساخت انیمیشن و اطلاع رسانی از طریق صداو سیما و شبکه اینترنت در طی سالهاي گذشته شاید تا
کنون فرهنگ سازي در خصوص مدیریت پسماند به معناي واقعی در کشور بطور جدي اجرا نگردیده است و هدف از این امر مشخص نشده که با توجه به اهمیت موضوع به همکاري و تعامل بیشتر صداو سیما ، و سازمان هاي حفاظت محیط زیست و سایر ارگانهاي بین المللی در این زمینه نیازمند است.
تدوین استانداردهاي مورد نیاز در بخش مدیریت پسماند: 
یکی از اولویت هاي قابل پی گیري در مدیریت پسماند ، تدوین استانداردها و شاخص هاي مرتبط می باشد آنچه مسلم است در صورت تدوین استانداردها و راهنماهاي فنی مناسب در زمینه هاي مختلف مدیریت پسماند می توان شاخص مناسبی در ارزیابی فعالیت ها و سمت و سودادن به مدیریت پسماند بدست آورد ، امید است با همکاري و توافق با موسسات بین المللی و کشورهاي داراي توان اجرایی در این بخش بتوان استانداردهاي مناسبی در خصوص ظروف جمع آوري و ذخیره سازي پسماند ، ماشین آلات جمع آوري و تجهیزات و تاسیسات انتقال ، پردازش و دفع پسماند در کشور تدوین و مورد استفاده قرار داد .
تدوین شیوه نامه هاو دستورالعملهاي اجرایی مدیریت پسماند: 
از مهمترین چالش ها در حال حاضر تدوین شیوه نامه ها و دستورالعمل ها بر اساس معیارها و ضوابط زیست محیطی و مبتنی بر توسعه پایدار می باشد ،شیوه نامه هاي ذیل بر اساس اولویت و تقدم و تاخر ملزوم در حال اقدام و اولویت می باشد . مسلما با همکاري سایر ارگان ها و سازمانهاي بین المللی به خصوص کشور هاي توسعه یافته در این بخش سرعت بیشتري به خود خواهد گرفت.
1. تدوین دستوالعمل هاي اجرایی کاهش در مبدا ، ذخیره سازي ، جمع آوري ، حمل و نقل ، بازیافت ، دفع ، تولید کمپوست ، پردازش و مدیریت نخاله هاي ساختمانی که این موارد از برنامه هاي داراي اولویت سازمان در سال جاري می باشد .
2. یکی از معضلات حال حاضر در کشور مکان یابی مناسب محل هاي دفن پسماندهاي عادي در کشور می باشد که باید بر اساس ضوابط و شیوه نامه هاي زیست محیطی و بهداشتی مورد تائید بین المللی انجام گیرد
آموزش و آگاه سازي: 
در این زمینه برگزاري سالانه نمایشگاههاي محیط زیست در سطح کشور ، سمینار ها مناسبت هاي مختلف مانند زمین پاك، روز جهانی محیط زیست و نیز سمینارهاي موضوعی در ارتباط با پسماند،بازیافت ،تکنولوزي هاي پاك ،انجام مصاحبه هاي مطبوعاتی ،رادیویی و تلوزیونی در ارتباط با مسایل مختلف محیط زیست ، همکاري در تهیه تیزرها و فیلم هاي مستند تلوزیرنی در ارتباط با موضوعاتی مانند پسماندها و سلامت و محیط زیست ، چاپ کتاب، پوستر و بروشورهاي آموزشی و
توزیع در میان طبقه مخاطبین در جهت افزایش آگاهی عمومی ، سخنرانی هاي علمی در سطح سازمان حفاظت محیط زیست و دعوت از کارشناسان مطلع و چاپ مقالات علمی در نشریات ملی و بین المللی توسط کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست بانجام رسده است.