وبلاگ تخصصی مدیریت بحران و مدیریت ریسک

امروز اهمیت پدافند غیر عامل قاعدتاً برای مسئولین بایستی شناخته شده باشد، اهتمام شما کار را پیش می برد. 
”مقام معظم رهبری“

زهره ماشي* ، نوشين ريحاني** ، قدير درخشان***

چکيده :
با گذشت زمان همان گونه که شاهد پيشرفت علم و فناوري در عرصه هاي مختلف زندگي بشر هستيم، تهديدات و تهاجمات بين کشورها نيز شکل خود را تغيير داده است. با توجه به تغيير نوع تهاجمات و تهديدات از جنگ هاي صليبي گرفته تا جنگها با صلاح هاي هسته اي و شيميايي، تدابير در خصوص دفاع از آسيب هاي ناشي از عوامل فوق در زمان غير از وقوع آنها مي بايست در دستور کار برنامه ريزان خصوصاً برنامه ريزان قرارگيرد تا بتوانند از پيامدهاي ناشي از بحران ها بکاهند. از اين رو در اين مقاله سعي شده است پدآفند غيرعامل و تاثيرآن بر كاهش آسيب پذيري زيرساختهاي شهري با رويكرد مكان يابي مراكز فعاليتي شهرها باذكر نمونه مورد توجه قرارگيرد؛ تا با مطالعه در اين زمينه،به نتايجي همچون بهترين مکان جهت استقرار اين نوع فعاليت ها در جهت کاهش خسارات ناشي از تهديدات،شناسايي و پيش بيني مكانهاي مناسب و امن جهت اسكان موقت در هنگام وقوع حوادث و مكانيابي تاسيسات حياتي در سطح فرامنطقه اي نام برد.

کليد واژه: پدآفند غيرعامل، سکونتگاه ها، مکان يابي


1- مقدمه 
جنگ‌ها با پيشرفت‌ فناوري و بكارگيري تسليحات مدرن و هوشمند، ماهيت پيچيده‌تر و مخربتري به خود گرفته و هر روزه شاهد كشتار انبوه مردم و تخريب و انهدام منابع و سرمايه‌ها و زيرساخت‌هاي ملي آنها در اثر بمباران و استفاده از صلاح هاي روزآمد شده  و اين روند متوقف نشده و ادامه خواهد يافت. امروزه پدافند غير عامل به عنوان يكي از مؤثرترين و پايدارترين روش هاي دفاع در مقابل تهديدات، همواره مدنظر اكثر كشورهاي جهان قرار داشته است و حتي كشورهاي برخوردار از توان نظامي بسيار بالا (آمريکا و شوروي سابق) به اين موضوع به صورت ويژه‌اي توجه داشته‌اند . در كشور ما با وجود موقعيت خاص از نظر ژئوپولوتيك، دارا بودن ثروت هاي عظيم نفت و گاز، نظام ضد استكبار و ورود به عرصه‌هاي فناوري نوين و تهديدات استكبار جهاني، به موضوع پدافند غير عامل توجه چنداني نشده است و حتي در سال هاي دفاع مقدس نيز در ايجاد هوشياري لازم براي كاهش آسيب‌پذيري‌ها و توجه به محورهاي پايدار توسعه از نظر امنيت و دفاع، نقش قابل قبولي ايفا ننمود. با توجه به وجود زمينه تهديدات بالقوه و خطراتي که امنيت ملي، استقلال و تماميت ارضي کشور را نشانه گرفته، ضرورت توجه به پدافند غير عامل در اولويت قرار دارد و موضوع به قدري مهم مي باشد که در اسناد بالا دستي به ويژه سند چشم انداز، آمايش سرزمين و برنامه هاي ميان مدت 5 ساله به آن تاکيد فراواني شده است.
با توجه به اين مورد كه آسيب رساندن به تاسيسات و تجهيزات حياتي و مهم هر كشور سبب از بين رفتن روحيه كشور مورد تهاجم مي گردد آسيب رساني و شكست آن كشور را به دنبال خواهد داشت.
تاسيسات زيربنايي يكي از مهمترين عواملي است كه با آسيب رساندن به آنها مي توان مهمترين برنامه هاي يك كشور را مختل نموده و خسارات جبران ناپذيري را بدنبال داشته باشند.
2- كليات
در عصر حاضر از انواع دفاع، دو نوع آن بيش¬تر متداول و مورد استفاده مي باشد: دفاع عامل و دفاع غيرعامل. در اصطلاح نظامي دفاع عامل به دفاعي اطلاق مي شود كه با استفاده از جنگ افزار صورت مي گيرد، اما در دفاع (پدافند) غيرعامل از جنگ افزار خبري نيست. به عبارتي پدافند غيرعامل عبارت است از مجموعه اقداماتي كه بدون استفاده از سلاح مي توان انجام داد، تا از تلفات جاني به افراد و صدمه و زيان اقتصادي به تجهيزات و تأسيسات نظامي و غيرنظامي كشور جلوگيري نموده يا آن ها را به حداقل كاهش داد. {1}
از نظر لغت شناسي واژه ي "پدافند" از دو جزء" پد" و "آفند" تشكيل شده است. در فرهنگ و ادب فارسي، "پاد" يا "پد" پيشوندي است كه به معاني" ضد، متضاد، پي، و دنبال"  بوده و هرگاه قبل از واژه¬اي قرار گيرد، معناي آن واژه را معكوس مي نمايد. واژه ي آفند نيز به مفهوم " جنگ ، جدال ، پيكار و دشمني" است {2}

3- اهداف پدافند غيرعامل 
1- حفظ تماميت ارضي و امنيت ملي و استقلال كشور؛ 2- حفظ جان انسان ها؛ 3- افزايش روحيه مقاومت مردم و حفظ توان دفاعي كشور در زمان تهاجم دشمن؛ 4- تأمين نيازهاي حياتي جامعه در زمان بحران؛ 5- جلوگيري از تخريب و آسيب تأسيسات و تجهيزات حياتي و حساس كشور؛ 6- صرفه جويي در هزينه هاي تسليحاتي و نيروي انساني{1} 7- به حداقل رسانيدن آثار حاصل از حملات نظامي بر جمعيت غير نظامي؛ 8- مقابله ي فوري با شرايط اضطراري حاصل از حمله؛ 9- بازيابي و برقراري تسهيلات و خدمات آسيب ديده در نتيجه ي حمله {3}

4- ابلاغ سياست‌هاي كلي نظام در امور «پدافند غيرعامل»(29/11/89)
1- تأكيد بر پدافند غيرعامل كه عبارت است از مجموعه اقدامات غيرمسلحانه كه موجب افزايش بازدارندگي، كاهش آسيب پذيري، تداوم فعاليت‌هاي ضروري، ارتقاء پايداري ملي و تسهيل مديريت بحران در مقابل تهديدات و اقدامات نظامي دشمن مي‌گردد.
2- رعايت اصول و ضوابط پدافند غيرعامل از قبيل انتخاب عرصه ايمن، پراكنده‌سازي يا تجميع حسب مورد، حساسيت‌زدايي، اختفاء، استتار، فريب دشمن و ايمن سازي نسبت به مراكز جمعيتي و حائز اهميت بويژه در طرح¬هاي آمايش سرزميني و طرح هاي توسعه آينده كشور.
3- طبقه‌بندي مراكز، اماكن و تأسيسات حائز اهميت به حياتي، حساس و مهم و روزآمدكردن آن در صورت لزوم.
4- تهيه و اجراي طرح‌هاي پدافند غيرعامل (با رعايت اصل هزينه – فايده) در مورد مراكز، اماكن و تاسيسات حائز اهميت (نظامي و غيرنظامي) موجود و در دست اجراء بر اساس اولويت‌بندي و امكانات حداكثر تا پايان برنامه ششم و تأمين اعتبار مورد نياز.
5- تهيه طرح جامع پدافند غيرعامل در برابر سلاح هاي غيرمتعارف نظير هسته‌ اي، ميكروبي و شيميايي.
6- دو يا چندمنظوره كردن مستحدثات، تأسيسات و شبكه‌هاي ارتباطي و مواصلاتي در جهت بهره‌گيري پدافندي از طرح هاي عمراني و بويژه در مناطق مرزي و حساس كشور.
7- فرهنگ سازي و آموزش عمومي در زمينه به كارگيري اصول و ضوابط پدافند غيرعامل در بخش دولتي و غيردولتي، پيش بيني مواد درسي در سطوح مختلف آموزشي و توسعه تحقيقات در زمينه پدافند غيرعامل.
8- رعايت طبقه بندي اطلاعات طرح هاي پدافند غيرعامل.
9- ممانعت از ايجاد تأسيسات پرخطر در مراكز جمعيتي و بيرون بردن اين گونه تأسيسات از شهرها و پيش بيني تمهيدات ايمني براي آن دسته از تأسيساتي كه وجود آنها الزامي است و ممانعت از ايجاد مراكز جمعيتي در اطراف تأسيسات پرخطر با تعيين حريم لازم.
10- حمايت لازم از توسعه فناوري و صنايع مرتبط مورد نياز كشور در پدافند غيرعامل با تأكيد بر طراحي و توليد داخلي.
11- به كارگيري اصول و ضوابط پدافند غيرعامل در مقابله با تهديدات نرم افزاري و الكترونيكي و ساير تهديدات جديد دشمن به منظور حفظ و صيانت شبكه ‌هاي اطلاع‌ رساني، مخابراتي و رايانه‌ اي.
12- پيش بيني ساز و كار لازم براي تهيه طرح هاي مشترك ايمن سازي و ايجاد هماهنگي در ساير طرح ها و برنامه ها و مديريت نهادهاي مسئول، در دو حوزه پدافند غيرعامل و حوادث غيرمترقبه در جهت هم‌افزايي و كاهش هزينه‌ها.
13- ايجاد مركزي براي تدوين طراحي، برنامه‌ريزي و تصويب اصول و ضوابط، استانداردها، معيارها، مقررات و آيين نامه هاي فني پدافند غيرعامل و پيگيري و نظارت بر اعمال آنها.{4}

5- اصول پدافند غيرعامل 
پدافند غيرعامل اصولي دارد كه رعايت هر بخش از آن، در رسيدن به اهداف پدافند غيرعامل كمك کننده خواهد بود. اين اصول عبارت اند از : استتار، اختفا، فريب، پراكندگي، مقاوم سازي و استحكامات و ... {5}

1-5- استتار
فن و هنري است كه با استفاده از وسايل طبيعي يا مصنوعي، امكان كشف و شناسايي نيروها، تجهيزات و تأسيسات، مراكز و منابع حياتي را از ديده باني، تجسس و عكسبرداري دشمن كاهش دهد. استتار همرنگ سازي با محيط مي باشد؛ به طوري كه تشخيص هدف توسط دشمن به سختي انجام گرفته و يا با تأخير انجام پذيرد {6}
 الف - مواد طبيعي استتار:نباتات و گياهان : مانند درخت، گياهان بالارونده و ...، خاك : مانند استفاده از خاك به صورت طبيعي و ...
ب - مواد مصنوعي استتار:رنگ ها : براي نقاشي استتاري، مواد لكه زا : جهت لكه دار كردن جاده ها، باند فرودگاه ها و  ...
مواد تركيبي : براي تغيير صافي سطح و تغيير شكل يك هدف، تورهاي استتاري : براي پوشاندن تأسيسات و تجهيزات

1-5-1- استتار مدرن 
مفهوم كلي استتار مدرن عبارت از جلوگيري و ممانعت از توانايي كشف، آشكارسازي، شناسايي و رديابي انواع حسگرهاي الكترواپتيك، راداري، ليزري، صوتي، مغناطيسي، حرارتي و  ...دشمن مي باشد. هم چنين بهره گيري از انواع طرح ها، روش ها و تجهيزات مؤثر نظير كنترل تشعشعات راداري، اختلال در ردگيري، ممانعت از استراق سمع و كليه راه هاي فني و ابتكاري كه در پنهان نگاه داشتن و مخفي سازي اهداف، تأسيسات، تجهيزات و نفرات مؤثر مي باشد، در محدوده ي استتار مدرن هستند.{1}

2-5- اختفا
فن و هنري است كه با استفاده از وسايل طبيعي يا مصنوعي، نيروها، تجهيزات و تأسيسات، مراكز و منابع حياتي را از ديده باني، تجسس و عكسبرداري دشمن مخفي داشته و حفاظت نمايد. اختفاء استفاده صحيح از عوارض طبيعي و مصنوعي زمين مي باشد؛ به طوري كه تشخيص هدف توسط دشمن به سختي انجام گرفته و يا با تأخير انجام پذيرد.  {3}

3-5- فريب
به هرگونه اقدام حيله گرانه اي كه باعث گمراهي و غفلت دشمن براي رسيدن به اطلاعات و محاسبه و برآورد صحيح از توان كمي و كيفي طرف مقابل گرديده و او را در تشخيص هدف و هدف گيري با شك و ترديد مواجه سازد، فريب گفته مي شود. مانند ساخت ماكت تجهيزات جنگي و قراردادن آن در مكان هاي مختلف. براي نمونه اتحاد جماهير شوروي (سابق)، جاده ها و پايگاه هاي موشكي و فريبنده ي زيادي براي فريب دشمنان خود در دوران جنگ با آنها ساخته بود. 
اين نكته را هم بايد در نظر داشت كه سه اصل استتار، اختفا و فريب، هميشه به صورت جدا از يكديگر استفاده نمي شوند، بلكه در مواردي مي توانند همراه با هم به كار برده شوند. {2}

4-5- پراكندگي
در اين اصل با رعايت ملاحظات اقتصادي، امنيتي، دفاعي، سياسي و اجتماعي بايد در طرح هاي توسعه اي، مراكز حياتي و حساس كشور با فاصله هاي مناسب از يكديگر و در نقاط مختلف ايجاد گردند، تا در هنگام حملات هوايي كم ترين ضرر و زيان متوجه آن ها باشد. هم چنين ايجاد اين مراكز در مكان هايي كه عوارض طبيعي و دفاعي مناسبي، مانند كوه، تپه، جنگل و ... وجود دارند، ضريب امنيتي اين مراكز را افزايش خواهد داد. {1} 

5-5- مقاوم سازي و استحكامات
به معناي ايجاد هرگونه حفاظي كه در مقابل اصابت مستقيم راكت، موشك، گلوله توپخانه و يا تركش آن ها مقاومت نموده و مانع صدمه رسيدن به نفرات، تجهيزات و تأسيسات گرديده و اثرات تركش و موج انفجار را به طور نسبي خنثي نمايد. پناهگاه، جان پناه، سازه هاي امن و مقاوم سازي ساختمان ها و تأسيسات و ... جزء استحكامات محسوب مي شوند. {7}
در شرايط كنوني دنياي مدرن امروز كه  سلاح هاي متعارف و غيرمتعارف (اتمي، شيميايي، ميكروبي) قدرت هاي نظامي روز به روز گسترده تر مي شوند، اغلب كشورها به صورت مستقيم يا غيرمستقيم خود را در معرض تهديدات آشكار و پنهان احساس مي كنند. به همين دليل ساخت پناهگاه هايي كه بتواند مردم را در شرايط بحراني از آسيب ها مصون نگاه دارد، جزء اولويت اول پدافند غيرعامل بسياري از كشورها قرار دارد، كه از نمونه هاي شهري آن مي توان به موارد زير اشاره كرد:
روسيه: كشور روسيه متروي شهر مسكو را به گونه اي ساخته است كه در مواردي تا 86 متر عمق دارد و در مقابل سلاح هاي متعارف و غيرمتعارف مقاوم بوده و در شرايط اضطراري مي تواند به عنوان پناهگاه مورد استفاده مردم قرار گيرد.
آلمان : كشور آلمان با وجود آن كه در شرايط حاضر از جانب هيچ كشور ديگري تهديد نمي شود، داراي پناهگاه هايي است كه در مقابل سلاح هاي اتمي، شيميايي و ميكروبي مقاوم بوده و در شرايط اضطراري، مردم مي توانند به مدت 14-7 روز با استفاده از آب و غذاي سالم و بهداشتي، در آن جا اقامت نمايند. در آلمان شركت هايي وجود دارند كه با قيمت هاي مناسب، پناهگاه را به صورت پيش ساخته در هنگام ساخت خانه ها، در زير زمين نصب و مستقيماً به فضاي داخل منزل ارتباط مي دهند. از نظر قوانين پدافند غيرعامل در آلمان، پناهگاه بايد توانايي مقابله با اثرات سلاح هاي كشتار جمعي (شيميايي، ميكروبي، هسته اي) را داشته باشد.
بر اين اساس احداث پناهگاه ها در مجتمع هاي مسكوني و اداري و همچنين ساخت پناهگاه هاي عمومي در شهرها و نيز ظرفيت سازي مترو براي استفاده مردم در برابر حملات هوايي و موشكي احتمالي دشمن، يكي از اقدامات بسيار مؤثر پدافند غيرعامل مي باشد كه باعث حفظ جان انسان ها در زمان وقوع حادثه مي شود.{1} 
در خصوص شهرها بايد اذعان داشت برنامه ريزي جهت حفظ شهرها از آسيب هاي آفندي و به كارگيري اصول پدآفندي جز با توجه به امكانات و فضاها و تاسيسات موجود در شهرها امكان پذير نمي باشد. از اين رو طبقه بندي اماكن و تاسيسات شهري يكي از پايه هاي مهم پدافند غير عامل در شهرها است.
6-  نمونه پدآفند غيرعامل در قرآن (جنگ خندق) 
تدابیر و اقدامات دفاعی: چون خبر بسیج احزاب به فرماندهی ابوسفیان در مدینه به وجود مبارک پیامبر(ص)رسید، حضرت شورای نظامیان تشکیل داد که آیا در شهر بمانند و جنگ کنند یا خارج شوند و در بیرون از شهر با کفار درگیر شوند.
سلمان فارسی نظر داد که در شهر بمانند ولی دور شهر را خندق حفر نموده و در پناه آن آماده دفاع باشند.پیامبر(ص) این را پسندیدند و حدود آن را تعیین فرمودند. {8} 

7- ويژگي هاي جمهوري اسلامي ايران 
جمهوري اسلامي ايران بنا به دلايل زير همواره مورد تهديد مزمن و پايدار آمريكا و هم پيمانان استراتژيك آن قرار دارد:
1-از ديدگاه ايدئولوژي و اتكاء و پايبندي نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران به اسلام ناب محمدي و مباني آن
2- از ديدگاه ژئوپلتيك و جغرافياي سياسي
3-  از ديدگاه اقتصادي و بهره مندي از منابع عظيم نفت و گاز
4-از ديدگاه فناورانه و ورود جمهوري اسلامي ايران به عرصه هاي فناوريهای نوين همچون بحث غني سازي اورانيوم{9}
8- دفاع غیرعامل در ايران باستان
1-8- قلعه الموت 
حسن صباح بلند آوازه ترین رهبر اسماعیلیان ایران بود که در برابر  بی عدالتی اجتماعی سلجوقیان ایستادگی نمود. حسن صباح قلعه الموت در نزدیکی قزوین را پایگاه خود قرار داد و هر روز نیز در اقصی نقاط ایران در پی تقویت دژهای دفاعی خود بر آمد.
شیوه دفاعی اسماعیلیان این بود که در مناطق کوهستانی قلعه مستحکم  می ساختند که دسترسی به آنها به سادگی ممکن نبود. اغلب سپاهیانی که از سوی دولت سلجوقی برای سرکوب آنان بدان جا گسیل می شدند شکست   می خوردند و بی نتیجه باز می گشتند.
دژ الموت ویژگی خاصی داشت و از نظر طبیعی صخره ای شبیه به برج بود که اطراف آن دامنه های شیب دار داشت. حسن صباح انبارهای بزرگی برای ذخیره مواد غذایی در آن ایجاد کرد و مردم در زمینهای پیرامون قلعه نیز کشاورزی می کردند بدین ترتیب الموت قلعه ای خود کفا شد که در برابر هر محاصره ای ایستادگی می کرد قلعه های مشهور دیگر اسماعیلیان قلعه شاهدژ (در اصفهان)، گردگوه (در دامغان)، لمبسر(در رودبار) می باشد. زمستان دره الموت و رودبار بسیار سخت است و چند ماه برف سال راه رسیدن به آنجا را سد می کرد که این نیز از لحاظ دفاعی مزیتی به شمار  می رفت.
علیکم بالقلاع، (به دژها روی آورید) شعاری بود که حسن صباح در گرما گرم تلاش و تکاپوی خود به عنوان شعار راهبردی مبارزاتی مطرح ساخت و اسماعیلیان را برای نیل به مقاصد و اهدافشان یاری نمود و جان آنان را از دشمنان آنها محفوظ نگاه داشت.
اسماعیلیان تنها در الموت و اطراف آن 35 قلعه و در فومن و قهستان 70 قلعه داشتند. وجود قلعه های اسماعیلی که مانند دولتی سلجوقیان به شمار می رفت از ستم وظلم پادشاهان و حکام ستمگر بر مردم می کاست زیرا آنان از انتقام و شیوه های دفاعی اسماعیلیان در هراس بودند و تا روزهای پایانی فرمانروایی سلجوقیان سرسختانه با آنان می جنگیدند.
2-8-  قلعه فلك الافلاك
 اين قلعه بر روي تپه باستاني و طبيعي واقع شده است. اين اثر ارزشمند، داراي هفت برج، دو حياط مستطيل شكل، محيط كلي 60/228 متر، با ارتفاع بلندترين ديوار تا سطح تپه 5/22 متر و مساحت كلي آن 5300 متر مربع است.
پلان بنا به صورت هشت ضلعي نا منظم است. ورودي آن در جبهه شمالي و دروازه برج در جنوب غربي ساخته شده است كه عرض آن 10/2 و ارتفاع آن 3 متر است. در ساخت آن از مصالحي چون خشت، آجر(قرمزبزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده است از نكات قابل تامل در اين بناي سترگ وجود چاه قلعه به عمق 42 متر در حياط اول و راه زيرزميني جهت فرار در موقع اضطراري در حياط دوم مي توان اشاره نمود. از زمان برپايي بنا در عهد ساساني تا دوره هاي متاخر، الحاقاتي به آن اضافه شده است و احتمالا نام فلك الافلاك در دوره قاجار بر آن گذاشته شده است.
3-8- شهرهاي اسلامي 
به طور كلي معماري و شهرسازي اوايل اسلام در ايران متاثر از معماري قبل از اسلام بويژه در دوره ساسانيان است. در شهر هاي اسلامي اعم از شهرهاي تغيير يافته و شهرهاي نوبنياد، عامل دفاعي و پدافندي همچنان مورد توجه بوده است به طوري كه معمولا هر شهر اسلامي از سه بخش تحت عنوان كهندژ، شارستان، و ربض تشكيل مي گرديد. مهمترين اين بخش ها كهندژ يا ارگ بوده كه عبارت بود از قلعه اي كه در وسط يا گوشه شهر قرار داشت و معمولاً از يك سو به باروي شهر پيوسته بود تا همواره براي دفاع آماده باشد. به علاوه هريك از شهرهاي اسلامي از چندين محله تشكيل مي شد كه آنها نيز گاهي داراي برج و بارو و دروازه مخصوصي بودند. معمولا ايجاد شهرهاي نوبنياد در دوره اسلامي به اين صورت بوده كه مسلمين قلعه ها يا اردوگاههاي نظامي را در كنار شهرهاي فتح شده ايجاد مي كردند. اين اردوگاهها به تدريج به صورت شهر يا شهرك در مي آمدند يا اينكه شهر جديدي در كنار شهر قديمي ايجاد مي شد. از جمله اين شهرها مي توان فسطاط بهره، كوفه و قيروان را نام برد. در اين جا به هريك از بخش هاي سه گانه شهرهاي اسلامي اشاره مي كنيم. 
 كهندژ : كهندژ يا قهندژ به معني ارگ شهر و قلعه كهن مي باشد مانند قهندژهاي سمرقند، بخارا، بلخ و نيشابور و نيز به قلعه هاي مستحكمي كه در قرون وسطي در وسط بعضي از شهرهاي بزرگ واقع بود گفته مي شد. كهندژ منطقه حاكم نشين، جايگاه فرماندار و كسان او بوده است، كهندژگاه خود شهركوچكي بوده و بخشي از مردم در آنجا زندگي مي كردند، پيوستگي كهندژ از يك سو با باروي شهر و به منظور آمادگي براي دفاع بوده است. 
 شارستان : شارستان يا شهرستان عبارت بود از مركز و قسمت اصلي شهر كه در ميان باروي خاصي قرار گرفته بود. به عبارت ديگر آن قسمت از شهر بوده كه در درون بارو و حصار قرار مي گرفت و از يك سمت به ديوار حصار وصل بود.
ربض : ربض قسمتي ميان باروي داخلي و باروي خارجي بوده كه در فارسي به گرداگرد شهر تعبير مي شود. به عبارت ديگر به بخش هايي از باروي شهر بيرون بود ربض مي گفتند. يعني اطراف خارج شهر و ديوار گرد آن به عنوان حومه شهر تعبير مي شود.
رباط : رباط به معني بستن و پيوند دادن است و بيشتر به معني بستن حيوان در نقطه اي براي نگهداري و محافظت به كار رفته و سپس به همين تناسب به معني محافظت و مراقبت آمده است. مرابط به معني محافظت از مرزها و همچنين مراقبت از هر چيز ديگر مي آيد و به همين تناسب كاروانسرا را رباط مي نامند، رباط از بناهاي نظامي و دفاعي صدر اسلام است و قلعه هاي نظامي مرزي را نيز در دوران معيني رباط  مي گفتند، مانند رباط نصيبين كه در سرحد ميان ايران و روم شرقي بنا شده بود و نگهبانان آن از ديلمان مي آمدند. بنابر اين رباط ها نخستين استحكامات سازه اي بودند كه در نقاط بي حفاظ مرزي مي توانستند پناهگاه گروهي جهادگر باشند. ساختمان رباط در ساده ترين شكل، شامل يك ديوار استحكاماتي در اطراف، اتاقهاي مسكوني، انبارهاي اسلحه، انبارهاي تداركات و برج براي علامت دادن بود. با توجه به موقعيت مرز ها و تهديدشان از سوي دشمنان، تعداد رباط ها تغيير مي كرد.{9}

9- ارتباط مؤلفه هاي شهرسازي با آسيب پذيري شهرها در رويارويي با تهديدات نظامي
ايمني و امنيت از ابتدايي ترين اصول در جهت دستيابي به استانداردهاي مطلوب آسايش شهري است و اصولاً توجه به دفاع غير نظامي شهرها در مقابل تهديدات خارجي امري است كه از آغاز شكل گيري شهرها همواره مورد توجه ساكنان آنها بوده است.{3}
ساختار هر شهري تحت تأثير نوع و ميزان روابطي قرار مي گيرد كه با محيط طبيعي يا مصنوع پيراموني يا خارج از پهنه شهري دارد. در واقع شهر در شبكه يا سلسله مراتبي از روابط كالبدي، عملكردي با محيط پيراموني قرار گرفته است و هر نوع بررسي دفاعي، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و... شهر در رابطه با منطقه معنا مي يابد.
ايجاد هر گونه سكونت گاه و شهر بايستي با بررسي نوع و ميزان تهديدات صورت گيرد. توجه به اين مسئله كه عملكرد و حساسيت عناصر شهري خصوصاً ساخت و سازهاي استراتژيك با چه درجه از استحكام و حساسيت احداث شوند، ضروري است. روش هاي كلي مقابله غيرعامل با تهديدات، از جمله استفاده از توپوگرافي منطقه، شبكه راه ها و ...، در طراحي و مكان يابي لحاظ شود{2}.
در فرآيند مكان يابي شهرها اگر چه عوامل بسياري مؤثرند اما استقرار بهينه آن در فضا با رعايت پارامترهاي دفاعي در پهنه منطقه اي و ملي باعث مي شود كه شهر به گونه اي در فضا استقرار يابد كه حداكثر امنيت و قابليت دفاعي را داشته باشد. از اين رو در فرآيند مكان يابي شهرها اگرچه عوامل بسيار مؤثرند اما استقرار بهينه آن در فضا با رعايت پارامترهاي دفاعي براي تأمين حداكثر قابليت دفاع و حداقل آسيب پذيري ضروري است.{2}

10- طبقه بندي اماكن و تأسيسات 
طبقه بندي اماكن و تأسيسات عبارتست از ارزش گذاري و دسته بندي اهداف دفاعي و حفاظتي در برابر تهديدات محتمل.
اماكن و تأسيسات حياتي: مراكزي هستند كه داراي گستره فعاليت ملي مي باشند و وجود و استمرار فعاليت آنها براي مناطقي از كشور حياتي است و آسيب يا تصرف آنها به وسيله دشمن باعث بروز اختلال كلي در اداره امور كشور مي گردد.
اماكن و تأسيسات حساس : مراكزي هستند كه داراي گستره فعاليت منطقه اي مي باشند و وجود و استمرار فعاليت آنها براي كشور ضروري است و آسيب يا تصرف آنها به وسيله دشمن باعث بروز اختلال در بخشي از كشور مي گردد.
اماكن و تأسيسات مهم : مراكزي هستند كه داراي گستره فعاليت محلي مي باشند و وجود و استمرار فعاليت آنها براي بخشي از كشور داراي اهميت است و آسيب يا تصرف آنها به وسيله دشمن باعث بروز اختلال در بخشي از كشور مي گردد.
اماكن و تأسيسات قابل حفاظت : مراكزي هستند كه اهميت طبقات قبلي را نداشته ليكن حفاظت از آنها لازم مي باشد. {3}

11- اهداف عمده تأسيساتي و تجهيزاتي در شهرها 
مهمترين هدف هاي تأسيساتي و تجهيزاتي كه در زمان جنگ حمله به شهرها را توجيه مي كند و اغلب بخش هاي غير نظامي شهرها نيز آسيب مي بينند عبارتند از:

1-11- پادگان هاي نظامي
پادگان هاي نظامي به دليل تجمع نيروهاي مؤثر نظامي و تجهيزات جنگي، از اصلي ترين هدف هاي حمله به شهرها هستند. اين پادگان ها از نظر خصوصيات فيزيكي، هندسه مشخص دارند و به راحتي بر روي عكس هاي هوايي يا تصاوير ماهواره اي قابل شناسايي هستند. قرارگيري بسياري از اين پادگان ها در محدوده هاي شهري، در طي جنگ ها بافت هاي شهري را در معرض بيشترين آسيب ها قرار داده است.

2-11- صنايع، نيروگاه ها، پالايشگاه ها و پست هاي فشار قوي
 با آغاز روند صنعتي شدن و ورود اين گونه واحدها به كشور، در مكان يابي اكثر آنها الزامات و ملاحظات دفاعي و امنيتي و زيست محيطي رعايت نشده و پيامدهاي همجواري آنها با بدنه هاي شهري مورد بررسي قرار نگرفته است. اين واحدها با توسعه شهرها به طور ناخواسته در بافت شهر قرار گرفته اند.

3-11- تصفيه خانه ها، مخازن ذخيره سوخت و آب
سيستم آب شهرها با استقرار تصفيه خانه ها و مخازن آب در داخل آن صورت مي گيرد. اين تأسيسات كه بسيار حياتي و حساس هستند، در مقابل حملات نظامي بسيار آسيب پذيرند.

4-11- فرودگاه ها، پايانه ها، راه آهن، بنادر، جاده ها، پل ها، شبكه هاي مخابراتي 
فرودگاه ها، راه آهن، بنادر، جاده ها، پل ها، اتوبان هاي عمده، شبكه هاي مخابراتي محلي و منطقه اي از عناصر عمده شهرها بوده و در زمره تأسيسات و تجهيزات زير بنايي و زير ساخت هاي كليدي مورد توجه دشمن در زمان وقوع تهديد و جنگ محسوب مي گردند. {3}

12- پدافند غيرعامل و مكان يابي
مجموع مباحث پدافند غير عامل صرفاً دسترسي نيروهاي خودي به نقاط لازم و قطع دسترسي دشمن به نقاط حساس يعني موانع در مكان يابي در مقياس ملي مطرح مي باشد و بقيه مباحث در مقياس سايت مورد نظر و محيط اطراف آن مطرح است. به عبارتي مباحث ديگر پدافند غير عامل يعني اختفاء، استتار، فريب، پراكندگي و استحكامات در هر نقطه اي از كشور با بهره گيري از شيوه هاي مختلف كمابيش امكان پذير الزامي به بخش هاي معيني از سرزمين نخواهد داشت.
کاهش آسيب پذيري نقاط هدف و تأثير سلاح دشمن از طريق عوامل زير امكان پذير است :
مکان يابي صحيح، ايجاد موانع و استحکامات، مستحکم کردن ساختمان ها و تأسيسات، استفاده از عوارض طبيعي سطح زمين، استفاده از عمق زمين، اعمال تدابير پدافند سايبري، ايجاد لايه هاي محافظ الکترونيکي و الکترومغناطيسي، رعايت ضوابط ايمني (حفظ عوامل توسعه دهنده خسارات). 
در کاهش اهميت و حساسيت نقاط هدف عوامل زير را بايد در نظر گرفت : 
پراکندگي، تجزيه، پيش بيني امکانات جايگزين و موازي، کوچک سازي.{10}

13- انتخاب عرصه هاي ايمن در جغرافياي کشور
•    داراي فاصله مناسب از مرزهاي جغرافيايي کشور،
•    داراي پوشش مناسب دفاعي،
•    حداکثر استفاده از توپوگرافي و عوارض طبيعي کشور جهت استقرار مراکز حياتي و حساس جديد (انطباق کاربري هاي حياتي و حساس در جغرافياي نظامي کشور)،
•    در نظر داشتن چگونگي گسترش فعاليت هاي دفاعي، امنيتي و پدافند غيرعامل در پهنه سرزمين به منظور پاسخگويي در برابر تهديدات،
•    استانداردهاي خاص ايمني و حفاظت تأسيسات شهري و دفاع از شهر در مقابل حمله هاي احتمالي،
•    ارزيابي و شناسايي نواحي آسيب پذير و ممانعت از استقرار عملکردهاي حياتي در آن.{11}

14- تعيين مقياس بهينه استقرار جمعيت و فعاليت در فضا
•    رشد و توسعه منطقي جمعيت در شهرهاي بزرگ،
•    رشد و توسعه منطقي فعاليت هاي صنعتي،
•    توزيع و تعادل در پراکندگي مراکز جمعيتي،
•    توزيع و تعادل در پراکندگي فعاليت هاي صنعتي، آموزشي و...،
•    ايجاد مطلوب ترين ميزان جمعيت و يا فعاليت مستقر در يک موقعيت،
•    تنظيم برنامه هاي مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهري،
•    تغيير نقاط ثقل شهري و ايجاد تعادل ميان مراکز جمعيتي. 

15- پراکندگي در توزيع عملکردها متناسب با تهديدات و جغرافيا
•    توزيع عملکردهاي حياتي و حساس در گستره جغرافيايي کشور،
•    جداسازي عملکردها متناسب با تهديدات و جغرافيا،
•    اجتناب از تجميع عملکردهاي حياتي و حساس در کنار يکديگر.{11}

16- شاخص‌هاي شهري موثر در مرگ و مير ناشي از تهاجم نظامي
شاخص هايي که در مرگ و مير ناشي از تهاجم نظامي به شهرها تأثيرگذار هستند عبارتند از: الگوي توزيع جمعيت، تراکم جمعيت شهري، بهداشت عمومي، مشخصه هاي فرهنگي مانند اکثريت ها و اقليت‌ها، زبان ها، مذاهب، مکان ها و سازه‌ها، گسترش شهري.{11}
17- آثار تهاجم نظامي به شهرها و روستاهاي کشور
تهاجم نظامي به شهرها مي تواند به صورت هوايي، زميني (محاصره و اشغال شهر) و يا دريايي باشد. در پي تهاجم دشمن، عواقب و آثاري که ممکن است در شهرها و روستاها ايجاد شوند عبارتند از:
1- تخريب مراکز اصلي تصميم گيري سياسي مانند فرمانداري، شهرداري، بخشداري، دهياري، 2- قطع فعاليت در مراکز کنترل و فرماندهي نظامي و انتظامي، 3- گسترش ناامني و افزايش فعاليت اشرار و سارقين در هجمه به بانک ها، فروشگاه ها، انبارهاي تسليحات و مواد غذايي، منازل مردم و...، 4- عدم کنترل جمعيت و هجوم مردم به خروجي هاي شهر و مراکز ارائه خدمات، 5- زخمي و کشته شدن مردم به دنبال موشک باران و يا جنگ رودررو با دشمن، 6- قطع ارسال مواد غذايي، دارو، خون و تجهيزات پزشکي، 7- گسترش بيماري هاي واگير، 8- عدم دسترسي مردم به خدمات بهداشتي درماني اوليه در مراکز خصوصي و دولتي، 9- از کار افتادن سامانه هاي حمل و نقل درون و برون شهري؛ اتوبوس، مترو، راه‌آهن برون شهري، هواپيما، 10- آتش سوزي هاي بزرگ و کوچک، 11- قطع آب و آلودگي آب آشاميدني، 12- قطع برق، 13- قطع گاز و انواع ديگر سوخت.
 

18- نتيجه گيري:
به طور كلي مي توان موارد زير را جهت تحقق انتخاب بهينه مكان استقرار فعاليت ها جهت كاهش خسارات ناشي از تهديدات در نظر گرفت:
- انتخاب بهينه مكان مراكز حياتي، حساس و مهم و مراكزي مانند ايستگاه هاي گاز، ترانسفورماتورهاي برق، مراكز مخابراتي، بيمارستان ها و مراكز اورژانس، ايستگاه هاي پمپاژ و ذخيره آب و...  مي تواند باعث كاهش آسيب پذيري آنان گردد. برخي از تأسيسات و فعاليت ها داراي كاركردي در سطح ملي، فرا ملي و جهاني مي باشند لذا تأمين نياز امنيتي و رعايت پدافند غير عامل در اين مراكز بايستي با دقت و مطالعات جامع انجام پذيرد. 
- با توجه به منطقه بندي كاربري اراضي بعضي از فعاليت ها وابستگي مطلق مكاني دارند و از انعطاف در جايگزيني مكاني برخوردار نيستند (مانند فعاليت هاي معدن پايه و انرژي پايه) بنابراين استفاده از روش هاي ويژه پدافند غير عامل از جمله ايمن سازي سازه اي در كنار استفاده از طبيعت و همچنين موانع مي تواند ضمانت بيشتري براي استمرار عملكرد آنها باشد.
- شناسايي و پيش بيني مكان هاي مناسب و امن در سطح ناحيه جهت اسكان موقت جمعيت و فعاليت هاي ضروري هنگام وقوع حوادث طبيعي و يا زمان بحران مي تواند در كاهش آسيب ها مثمر ثمر باشد.
- پيش بيني فضاها و اماكن مناسب (با مشورت كارشناسان نظامي) به منظور استقرار موقت نظامي كه در شرايط بحران جهت دفاع از جمعيت و فعاليت ها ضرورت دارد.
-  حتي المقدور اجتناب از مكان يابي و احداث تأسيسات حياتي و حساس در دشت هاي مسطح و همجواري با عوارض مصنوعي شاخص نظير بزرگراه ها و جاده هاي اصلي كه موجب افزايش آسيب پذيري اين مراكز در برابر تهديدات دشمن مي گردد.
همچنين استفاده از پدآفند غيرعامل مي تواند مزايايي از جمله زنده ماندن انسان ها و يا تلفات كمتر نيروهاي انساني، صرفه جويي اقتصادي در حفظ تسليحات و تجهيزات نظامي، باعث حفظ و يا وارد شدن خسارت هاي كمتري به مراكز حياتي و حساس  كشور را دربرداشته باشد. {1}
از محدوديت هاي پدافند غير عامل مي توان به هزينه بر بودن آن اشاره کرد که البته از ساير هزينه هاي ناشي از بي توجهي به اقدامات پدافند غير عامل کمتر بوده و قابل مقايسه با آن نمي باشد{12و13}

مراجع
1. www.roshd.ir/padafand/BooksUpload/Dabirestan.pdf  
2- موحدي نيا، جعفر، (1381)؛" اصول و مباني پدافند غيرعامل"،پژوهشکده مهندسي پدافند غيرعامل دانشگاه صنعتي مالک اشتر.
3- ريحاني، نوشين، مدني، نوشين (1387) "بررسي نقش و جايگاه پدافند غيرعامل در مکان يـابي مـراکز و مجـتمع هاي اسـتراتژيک شهري"، دانشگاه آزاد همدان.
4- سازمان بازرسي كشور
5- مجيدي، داود و موسوي، مريم (1386) "مباني استتار، اختفاء و فريب"، انتشارات دانشگاه صنعتي مالک اشتر، تهران.
6- سپاسگذار، محمد صمد (1385) "مديريت بحران"، تهران.
7- داعي نژاد، فرامرز؛ (1381)؛ "پدافند غيرعامل ضرورتي انکار ناپذير در طرح هاي مسکن انبوه در ايران"؛ مقاله در مجموعه مقالات سمينار سياست هاي توسعه مسکن انبوه در ايران – مهر ماه 1378 ؛ وزارت مسکن و شهرسازي ، تهران.
8- قرآن كريم
9- پدافند غیر عامل،دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي
10- فرزاد بهتاش ،محمدرضا و آقا بابايي،محمد تقي؛برنامه ريزي و مديريت شرايط اضطراري ناشي از جنگ ،روزنامه رسالت ،شماره 6548، 1387
11- فرزاد بهتاش، محمدرضا و آقابابايي، محمدتقي؛ مفاهيم پدافند غيرعامل در مديريت شهري با تمرکز بر شهر تهران، مجله دانش شهر ، شماره 37، 1390
12- موحدي نيا، جعفر (1383) "دفاع غيرعامل"، ستاد تدوين متون درسي دافوس، تهران.
13- کالينز، جان ام (1373) "استراتژي بزرگ" ترجمه ي کوروش بايندر، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه، تهران.